Mykola Posivnych

Ουκρανός ιστορικός, δημόσιο πρόσωπο, διδάκτωρ ιστορίας. Μέλος της συντακτικής επιτροπής της επιστημονικής συλλογής “Το Ουκρανικό Απελευθερωτικό Κίνημα” (№ 1-3, Κέντρο Μελετών του Απελευθερωτικού Κινήματος), της συντακτικής επιτροπής του βιβλίου “Τα Χρονικά του Ουκρανικού Απελευθερωτικού Στρατού. Νέα σειρά” (2010), της συντακτικής επιτροπής της επιστημονικής έκδοσης “Dmytro Dontsov”. Συγγραφέας περισσότερων από 130 επιστημονικών άρθρων, 5 μονογραφιών, 6 μπροσούρων, συντάκτης και επιμελητής 16 βιβλίων, ημερολογίων του Χρονικού του Ουκρανικού Απελευθερωτικού Στρατού για τα έτη 2004-2014 και του Stepan Bandera για το 2009.

Το άρθρο αναδεικνύει μια από τις πιο άγνωστες και μυθοποιημένες περιόδους της δράσης του ηγέτη της Οργάνωσης των Ουκρανών Εθνικιστών (Organization of Ukrainian Nationalists (OUN)) Stepan Bandera – τη φυλάκισή του σε γερμανικές φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τον ρόλο του στην υπεράσπιση της ανακηρυχθείσας Πράξης Αποκατάστασης της Ουκρανικής Κρατικής Οντότητας στις 30 Ιουνίου 1941, τη συμμετοχή του στις διαπραγματεύσεις για τη συμμετοχή του ουκρανικού απελευθερωτικού κινήματος στην Επιτροπή του στρατηγού Βλάσοφ. Επισημαίνονται επίσης οι συνθήκες κράτησης των πολιτικών κρατουμένων.

Λέξεις-κλειδιά: Η Οργάνωση των Ουκρανών Εθνικιστών (OUN), ιδεολογία, Γερμανία, φυλακές, στρατόπεδα συγκέντρωσης, πολιτικοί κρατούμενοι.

 

Πολλές μελέτες έχουν αφιερωθεί στον ηγέτη της OUN, Stepan Bandera, αλλά η επίσημη ουκρανική ιστορική επιστήμη δεν έχει ακόμη προβεί σε πλήρη ανάλυση της ζωής και των δραστηριοτήτων του, ούτε έχει καθορίσει τη θέση του στην ιστορία. Στην ουκρανική και ξένη ιστοριογραφία, οι περίοδοι της φυλάκισής του παραμένουν ελάχιστα κατανοητές, καλυμμένες από μύθους και ανεπιβεβαίωτες υποθέσεις. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την παραμονή του στις γερμανικές φυλακές και στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Sachsenhausen το 1942-1944. Οι περισσότεροι ερευνητές παρέχουν τα ίδια εγκυκλοπαιδικά στοιχεία για αυτήν την περίοδο της ζωής του, αλλά η ακριβής χρονολογία της φυλάκισής του δεν έχει ακόμη καθοριστεί.

Οι κύριες πηγές για τη μελέτη αυτής της περιόδου της δράσης του ηγέτη της OUN, Stepan Bandera, είναι τα απομνημονεύματα των εθνικιστικών προσωπικοτήτων: Yaroslav Stetsko, Andriy Melnyk, Yevhen Onatsky, Volodymyr Stakhiv, Vasyl Bezkhlibnyk, Dmytro Andrievsky, Taras Borovets, ιερέα Ivan Hryniokh. Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το αρχείο του στρατοπέδου συγκέντρωσης Sachsenhausen μεταφέρθηκε από την υπηρεσία της NKVD στη Μόσχα, όπου εξακολουθεί να παραμένει κλειστό για τους ερευνητές.

Από τις 31 Μαρτίου έως τις 3 Απριλίου 1941, στην Κρακοβία, κατά τη Δεύτερη Μεγάλη Συνάντηση της OUN, ο Stepan Bandera – γνωστός με το ψευδόνυμο “Γκρίζος” – εξελέγη Πρόεδρος της Ηγεσίας. Βλέποντας το αναπόφευκτο ενός πολέμου μεταξύ των κατακτητών της Πολωνίας, Χίτλερ και Στάλιν, ο Bandera πίστευε ότι αυτή η ένοπλη σύγκρουση θα βοηθούσε στην επίτευξη της πολυαναμενόμενης ουκρανικής κρατικής οντότητας. Στις 23 Ιουνίου 1941, εκ μέρους της OUN, στάλθηκε στον Χίτλερ ένα 14σέλιδο υπόμνημα, υπογεγραμμένο από τον Stepan Bandera και τον Volodymyr Stakhiv, στο οποίο τονιζόταν ότι το κύριο καθήκον της OUN ήταν η αποκατάσταση ενός ανεξάρτητου ουκρανικού κράτους. Στο υπόμνημα αναφερόταν: “Ακόμη και αν τα γερμανικά στρατεύματα, κατά την είσοδό τους στην Ουκρανία, αρχικά θα γίνουν δεκτά ως απελευθερωτές, η στάση αυτή μπορεί να αλλάξει γρήγορα αν η Γερμανία έρθει στην Ουκρανία χωρίς αντίστοιχες υποσχέσεις για την πρόθεσή της να αποκαταστήσει το ουκρανικό κράτος^¹. Οι Ουκρανοί είναι αποφασισμένοι να δημιουργήσουν τις συνθήκες που θα εγγυηθούν την εθνική ανάπτυξη σε ένα ανεξάρτητο κράτος. Κάθε κυβέρνηση που επιδιώκει τα δικά της συμφέροντα στην οικοδόμηση μιας νέας τάξης πραγμάτων στην Ανατολική Ευρώπη θα πρέπει να λάβει υπόψη της αυτή την απόφαση”^².

Ο ηγέτης της OUN δε συνεργάστηκε με τον νέο κατακτητή των ουκρανικών εδαφών – τη ναζιστική Γερμανία, με επικεφαλής τον Adolf Hitler. Για λόγους τακτικής, ο Bandera και η ηγεσία της OUN συμφώνησαν με τη γερμανική στρατιωτική διοίκηση την άνοιξη του 1941 να εκπαιδεύσουν τις ουκρανικές εθνικιστικές ταξιαρχίες (τάγματα Nachtigall και Roland), οι οποίες επρόκειτο να πολεμήσουν στο έδαφος της Ουκρανίας εναντίον της ΕΣΣΔ για την αποκατάσταση της κρατικής οντότητας. Δημιουργήθηκαν με την προσδοκία ότι στο μέλλον θα μπορούσαν να αποτελέσουν βάση για τη συγκρότηση τακτικού ουκρανικού στρατού^³. Έτσι, στην αρχή του γερμανοσοβιετικού πολέμου, οι Οργανωμένες ομάδες δράσης* της OUN διακήρυξαν τη δημιουργία τοπικών αρχών σε πόλεις και χωριά που είχαν εγκαταλειφθεί από τη σοβιετική διοίκηση. Η γερμανική διοίκηση και τα γερμανικά στρατεύματα ήρθαν αντιμέτωπα με το γεγονός ότι ο τοπικός πληθυσμός είχε ήδη εκλέξει τους δημάρχους και τους συμβούλους των χωριών του, είχε σχηματίσει ουκρανική πολιτοφυλακή και στις 30 Ιουνίου 1941, στο Λβιβ, η OUN διακήρυξε την Πράξη Αποκατάστασης του Ουκρανικού Κράτους και τη δημιουργία κυβέρνησης – της Ουκρανικής Κρατικής Κυβέρνησης. Ο ρόλος και η σημασία του S. Bandera στην ανακήρυξη της Πράξης της 30ής Ιουνίου ήταν ένας από τους βασικότερους: ήταν συν-συγγραφέας του κειμένου, ξεκίνησε τη δημοσίευσή του και ανέλαβε την ευθύνη για το περιεχόμενό του ενώπιον των γερμανικών αρχών κατοχής^⁴.

Στα σχέδια για τη δημιουργία της “Νέας Ναζιστικής Ευρώπης” δεν υπήρχε χώρος για ένα κράτος όπως η Ουκρανία. Η κυβέρνηση με επικεφαλής τον Γιαροσλάβ Στέτσκο συνελήφθη από την Γκεστάπο και στάλθηκε στις φυλακές και σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στις 3 Ιουλίου 1941, ο Stepan Bandera, ο Volodymyr Horbovyi, ο Vasyl Mudryi, ο Stepan Shukhevych και ο Viktor Andrievskyi είχαν διμερείς συνομιλίες με τον αναπληρωτή υπουργό Εξωτερικών της Γενικής Κυβέρνησης Ernest Kundt, τον Dr. Fühl, τον δικαστή von Bülow και τον συνταγματάρχη Alfred Bizants στην Κρακοβία σχετικά με την Πράξη της 30ής Ιουνίου^⁵. Απαντώντας στις απειλές του Kundt για αντίποινα εάν η OUN δε σταματούσε τις δραστηριότητες οικοδόμησης κράτους, ο Stepan Bandera δήλωσε: “Μπήκαμε στη μάχη που εκτυλίσσεται τώρα για να αγωνιστούμε για μια ανεξάρτητη και ελεύθερη Ουκρανία. Αγωνιζόμαστε για τις ουκρανικές ιδέες και στόχους. […] Η OUN είναι η μόνη οργάνωση που αγωνίζεται και έχει το δικαίωμα να δημιουργήσει μια κυβέρνηση στη βάση αυτού του αγώνα”^⁶.

Προκειμένου να πείσουν τον Stepan Bandera να συνεργαστεί και να ανακαλέσει τον Πράξη της 30ης Ιουνίου, η Γκεστάπο τον συνέλαβε κοντά στο Bełż στις 5 Ιουλίου 1941 και τον έστειλε στην Κρακοβία μέσω του Λούμπλιν. Την επόμενη ημέρα, κλήθηκε για συνομιλία από τον επικεφαλής της Γενικής Κυβέρνησης, Bugler, ο οποίος απαίτησε να σταματήσει τις δραστηριότητες της Ουκρανικής Εθνικής Επιτροπής και να αποκηρύξει την αναγγελθείσα Πράξη. Όταν αρνήθηκε, τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό και, μαζί με τη σύζυγό του Jaroslawa και την κόρη του Natalka, στάλθηκε στο Βερολίνο στις 9 Ιουλίου, όπου φυλακίστηκε σε φυλακή της Γκεστάπο στο Lichterfelde Ost. Στην πρωτεύουσα του Τρίτου Ράιχ, με τον S. Bandera συστηματικά δούλευαν ο συνταγματάρχης της Άμπβερ Erwin Stolze, ο SS-Sturmbannführer Weinmann και ο καθηγητής Markert από το Ανώτατη Διοίκηση της Βέρμαχτ. Στις 20 Ιουλίου τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό στο Βερολίνο, στην Dahlmannstraße. Στον Bandera και στον Stetsko προτάθηκε να δημιουργήσουν ένα ελεγχόμενο Εθνικό Συμβούλιο, αργότερα Συμβουλευτικό Συμβούλιο υπό την Επιτροπεία του Ράιχ. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, έγιναν πολλές συζητήσεις του Bandera και του Stetsko με στρατιωτικούς και κομματικούς αξιωματούχους διαφόρων τμημάτων. Κυκλοφορούσαν ελεύθερα εντός του Μεγάλου Βερολίνου, αλλά υπό συνεχή παρακολούθηση. Επίσης, ο Bandera και ο Stetsko έγραψαν διάφορες επιστολές, εξηγήσεις, ανακοινώσεις, διακηρύξεις και υπομνήματα προς τον Hitler, τον Ribbentrop, τον Rosenberg και άλλους αξιωματούχους της ναζιστικής Γερμανίας^⁷.

Εκ μέρους της ηγεσίας της OUN, το καλοκαίρι του 1941, στο Βερολίνο δημιουργήθηκε ειδική ομάδα για τη συγκέντρωση χρημάτων και τροφίμων για τους S. Bandera, Y. Stetsko, V. Stakhiv, Osyp Tyushka, Ivan Gabrusevych, Julian Khymynets, Roman Ilnytsky και άλλους αιχμαλώτους. Για τις ανάγκες αυτές, η ηγεσία της OUN έστειλε στο Βερολίνο 30.000 μάρκα μέσω αξιωματικών συνδέσμων, καθώς και τρόφιμα, τα οποία μεταφέρθηκαν μέσω του Roman Shukhevych από τους βαθμοφόρους των Ομάδων των Ουκρανών εθνικιστών. Οι ομάδες αυτές βοήθησαν την Yaroslawa Bandera και την κόρη της, η οποία, μαζί με άλλες συζύγους – τη Maria Gabrusevych, τη Maria Vretsiona και τη Maria Khymynets – μετέφεραν συνεχώς δέματα στους κρατούμενους και μετέφεραν hrypsy^⁸ (ραβασάκια – ήταν στενές λωρίδες χαρτιού, συχνά από εφημερίδες ή άλλα διαθέσιμα υλικά, στις οποίες έγραφαν με χημικό ή κανονικό μολύβι. Μπορούσαν να ραφτούν σε ρούχα, να κρυφτούν σε τρόφιμα ή άλλα αντικείμενα, για να αποφευχθεί ο εντοπισμός τους κατά τη διάρκεια ερευνών. Αυτές οι σημειώσεις χρησιμοποιούνταν για τη μετάδοση σημαντικών πληροφοριών, προειδοποιήσεων για εφόδους, εντολών και άλλων κρίσιμων δεδομένων. Ήταν σημαντικό μέρος της συνωμοτικής δράσης, ιδιαίτερα σε συνθήκες όπου ήταν απαραίτητο να μεταδίδονται πληροφορίες και να διατηρείται η επικοινωνία μεταξύ των κρατουμένων ή των μελών των αντιστασιακών οργανώσεων – Σημείωμα μεταφρ.).

Στις 14 Αυγούστου 1941, κατόπιν απαιτήσεων του καθηγητή Hans Koch, ο S. Bandera έγραψε ανοιχτή επιστολή προς τον υπουργό του Ράιχ Rosenberg, στην οποία εξέφραζε την αντίθεσή του στην ανάκληση της Ουκρανικής Κρατικής Κυβέρνησης και την προσωρινή παύση της OUN. Στις 11-12 Σεπτεμβρίου, οι καθηγητές Markert, H. Koch και Berhard von Mende πραγματοποίησαν συνομιλίες με τους S. Bandera, Y. Stetsko, V. Stakhiv και Riko Yarym προκειμένου να πείσουν τους εκπροσώπους της OUN “να αφήσουν την τύχη της Ουκρανίας στα χέρια της Γερμανίας, συγκεκριμένα του Φύρερ, με υπομονετική προσδοκία της τελικής νίκης”, διαφορετικά θα τους περίμεναν συλλήψεις και στρατόπεδα συγκέντρωσης⁹.

Μετά τις επιτυχίες της Βέρμαχτ στο Ανατολικό Μέτωπο στις αρχές Σεπτεμβρίου 1941, όταν κατέστη σαφές ότι ο Κόκκινος Στρατός θα περικυκλωθεί και η τύχη του Κιέβου είχε ήδη κριθεί, το Βερολίνο άρχισε να δρα πιο αποφασιστικά εναντίον των Ουκρανών εθνικιστών. Στις 15 Σεπτεμβρίου 1941, ο Bandera στάλθηκε στις κεντρικές φυλακές της Γκεστάπο στο κελί 29 της Prinzregentstrasse. Ταυτόχρονα, πραγματοποιήθηκαν μαζικές συλλήψεις μελών της OUN σε όλα τα κατεχόμενα από τους Γερμανούς εδάφη της Ουκρανίας και της Ευρώπης, με αποτέλεσμα να φυλακιστούν 1.500 μέλη της OUN¹⁰.

Τα αδέλφια του Bandera, Vasyl (21 Ιουλίου 1942) και Oleksandr (τέλη Ιουλίου 1942), βασανίστηκαν μέχρι θανάτου στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς. Στη Χερσώνα, η Γκεστάπο εκτέλεσε τον αδελφό του Bohdan το 1942, ενώ σε φυλακή του Lviv εκτελέστηκε και ο αδελφός της συζύγου του. Ταυτόχρονα με τους Ναζί, η NKVD στις 10 Ιουλίου 1941 στο Κίεβο εκτέλεσε τον πατέρα του Bandera, τον σεβασμιότατο Andriy, και τις δύο αδελφές του, την Volodymyra και την Oksana, τις εξόρισαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Σιβηρίας. Λόγω της άρνησης του Bandera να συνεργαστεί με τους Ναζί, οι στενοί συγγενείς του δολοφονήθηκαν μαρτυρικά και ο ίδιος κατέληξε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης¹¹.

Ο ουκρανικός λαός άρχισε ένοπλο αγώνα κατά των νέων κατακτητών. Αυτό το κίνημα αντίστασης εξελίχθηκε σε έναν πραγματικό αντάρτικο πόλεμο όχι μόνο κατά του ναζιστικού καθεστώτος, αλλά και κατά του σοβιετικού ολοκληρωτικού συστήματος, που διήρκεσε πολλά χρόνια. Με το όνομα του Bandera αυτός ο πόλεμος απέκτησε μεγαλύτερες διαστάσεις και σφοδρότητα, ενώ οι κατακτητές ταύτιζαν και συνέδεαν όλο το απελευθερωτικό κίνημα με αυτόν¹².

Στις αρχές Ιανουαρίου 1942, τον S. Bandera τοποθέτησαν στο κελί απομόνωσης αριθ. 73^[13] του στρατοπέδου συγκέντρωσης Sachsenhausen, με αριθμό 72192. Εκεί υπήρχε ειδική πτέρυγα αριθ. 9 (Cell House ή Zellenbau), την οποία οι Ουκρανοί κρατούμενοι αποκαλούσαν “Bunker”. Ο αρχιφύλακας της πτέρυγας, Kurt Eckarius, υπαγόταν στον διοικητή του στρατοπέδου, SS-Standartenführer Anton Kindl. Μεταξύ των κρατουμένων της πτέρυγας ήταν κομμουνιστές ηγέτες από όλη την Ευρώπη (π.χ. Ernst Thalmann), ο πρώην καγκελάριος της Γερμανίας Hans Luther, σοβιετικοί στρατηγοί, Γερμανοί επίσκοποι, Ουκρανοί, Πολωνοί και Ρουμάνοι εθνικιστές (ο στρατηγός του Πολωνικού Στρατού της Πατρίδας Stefan Rovetsky, ο επικεφαλής της Ρουμανικής “Σιδηράς Φρουράς” Horia Sima), οι Γάλλοι υπουργοί (Leon Blum, Fritz Thyssen, Paul Reynaud, Edouard Daladier), ο Λετονός υπουργός Άμυνας στρατηγός Dambitis, ο Αυστριακός καγκελάριος Kurt Schuschnigg, αξιωματικοί των μυστικών υπηρεσιών και Βρετανοί πιλότοι, οι γιοι του Στάλιν, του Νάνσεν και του Ιταλού στρατάρχη Pietro Badoglio, εκπρόσωποι αριστοκρατικών οικογενειών της Ευρώπης (για παράδειγμα, η Ιταλίδα πριγκίπισσα Mafalda). Συνολικά, 80-90 άτομα. Η συντριπτική τους πλειοψηφία λάμβανε βοήθεια από τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό των χωρών τους ή από τις οικογένειές τους¹⁴.

Σύμφωνα με τον Γερμανό αξιωματικό των μυστικών υπηρεσιών και μετέπειτα πράκτορα της Stasi Otto Seidel, ο S. Bandera είχε πολύ φιλικές σχέσεις με τον συγγραφέα, αρχιτέκτονα και καλλιτέχνη Odd Nansen (6 Δεκεμβρίου 1901 – 27 Ιουνίου 1973). Αυτός ο Νορβηγός γίγαντας τον πήρε υπό την προστασία του και τον βοηθούσε με κάθε τρόπο, ιδίως με το φαγητό. Ο Νάνσεν ζωγράφιζε κυρίως πορτρέτα κρατουμένων, μεταξύ των οποίων και του Bandera, με αιχμηρά και αυστηρά χαρακτηριστικά ενός ενεργητικού προσώπου. Το 1946 δημοσιεύτηκαν στο Όσλο τα ημερολόγια του Νάνσεν για το στρατόπεδο συγκέντρωσης Sachsenhausen. Σύμφωνα με τα απομνημονεύματά του, ο S. Bandera γνώριζε την εμπειρία του πατέρα του Fritjof σχετικά με την ειρηνική υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της Νορβηγίας από τη Σουηδία. Σύμφωνα με τον Νάνσεν, τα βίωματα στη φυλακή έδειξαν στον Μπαντέρα ότι είναι δυνατόν να είναι κανείς σωματικά φυλακισμένος, αλλά η πνευματική αυτοβελτίωση και η δημιουργικότητα καθιστούν τον άνθρωπο ελεύθερο ακόμη και στη φυλακή¹⁵.

Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του αταμάν Τ. Borovets, “Bulba”, το στρατόπεδο συγκέντρωσης Sachsenhausen ήταν “ένα ξεχωριστό βασίλειο των SS στο βασίλειο του Hitler. Εκεί, μέσα στο δάσος, χτίστηκε μια ολόκληρη πόλη με τους δικούς της στρατώνες, αποθήκες, μεγάλα κτίρια, στρατιωτικά εργοστάσια, νοσοκομεία, κρεματόρια και θαλάμους αερίων. Υπήρχαν μεγάλοι στρατώνες για ειδικά απομονωμένες ομάδες κρατουμένων, ακόμη και σπιτάκια για διάφορους υψηλόβαθμους αξιωματούχους από τη Γερμανία και άλλα ευρωπαϊκά έθνη”. Σημειώνει ότι χάρη στον S. Bandera και τον Dr Lapichak, λειτουργούσε ένα είδος ταχυδρομείου, το λεγόμενο “kibel-post”: κατά τη διάρκεια των περιπάτων τους, οι κρατούμενοι άφηναν σημειώματα στον ανθόκηπο ή τα έριχναν στο κελί των ενδιαφερομένων. Τη μεγαλύτερη εντύπωση για τους κρατούμενους έκαναν οι συνεχείς βομβαρδισμοί στρατιωτικών εγκαταστάσεων κοντά τους από αμερικανικά και βρετανικά αεροσκάφη¹⁶.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Vasyl Bezkhlibnyk, εξέχοντος στελέχους της OUN-r, του τοπικού αρχηγού στη Γερμανία (1941-42), του “Berkut”, και κρατούμενου στο Sachsenhausen, μπλοκ 10, ο Stepan Bandera επέδειξε υψηλές ικανότητες συνωμοσίας στις συνθήκες του αυστηρού καθεστώτος του στρατοπέδου συγκέντρωσης και ήταν ένας αξεπέραστος οργανωτής της ανταλλαγής πληροφοριών, εφημερίδων και μερίδων φαγητού. Ο Bandera τον συναντούσε στο νοσοκομείο του μπλοκ 9, όπου έκανε τις οριζόμενες θεραπείες. Ο Bezkhlibnyk πληροφορούσε τον Ηγέτη για την κατάσταση των μελών της OUN στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, την κατάσταση στην Ουκρανία και τα διεθνή γεγονότα¹⁷.

Ένας άλλος κρατούμενος, εξέχων στέλεχος της OUN-m, ο Yevhen Onatskyi, περιγράφει τις συνθήκες κράτησης στο κελί Νο 70 του στρατοπέδου συγκέντρωσης: καμία συνομιλία με άλλους κρατούμενους κατά τη διάρκεια της προαύλησης, το πρωινό ξύπνημα στις 5:00, στρώσιμο του κρεβατιού και καθάρισμα του κελιού, επίσκεψη στην τουαλέτα. Ακολουθούσε το πρωινό, μεσημεριανό γεύμα στις 12:00 και το δείπνο στις 18:00, που πάντα έφερναν στο κελί. Η ποιότητα του φαγητού ήταν πολύ κακή και κάθε κρατούμενος έπλενε τα πιάτα του μόνος του. Υπήρχαν τρεις κατηγορίες φαγητού για τους κρατούμενους, με τα μέλη της OUN να λαμβάνουν την κατώτερη. Η ημέρα τελείωνε στις 20:00 με την ώρα του ύπνου. Ο Onatskyi θυμάται με στοργή τα συμβολικά χριστουγεννιάτικα δώρα του 1944: από τον Y. Stetsko και ένα μικρό δέμα με γλυκά μπισκότα από τον S. Bandera¹⁸. Σύμφωνα με τις αναμνήσεις του Dmytro Andrievsky, ηγετικού μέλους της OUN-m, ο Stepan Bandera έδειξε κοινωνικότητα κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του, βοηθώντας όσους είχαν ανάγκη με τρόφιμα. Όταν έμαθε για το θάνατο του Oleh Olzhych, πρότεινε τη νύχτα, μετά το δεύτερο κάλεσμα, να τηρηθεί ενός λεπτού σιγή στη μνήμη του¹⁹.

Στις 22 Ιουλίου 1943, ο ηγέτης της OUN Stepan Bandera συναντήθηκε με τον Αρχηγό του Στρατού της Πατρίδας, Στρατηγό S. Rovetsky – “Grot”, ο οποίος ήταν φυλακισμένος στο κελί αριθ. 71. Στην πραγματοποίηση της συνάντησης βοήθησε ένας άλλος κρατούμενος, ο κορυφαίος ηγέτης της OUN V. Stakhiv. Το θέμα της συζήτησής τους ήταν οι μελλοντικές προοπτικές των ουκρανο-πολωνικών σχέσεων, η πολιτική των δυτικών συμμάχων και η άφιξη των μπολσεβίκων στην Ουκρανία και την Πολωνία. Αργότερα, ο στρατηγός Rovetskyi διατύπωσε τη θέση του σε επιστολή του προς τους Πολωνούς αιχμαλώτους: “[…] πρέπει ήδη να υπολογίσουμε την απώλεια των ανατολικών μας εδαφών υπέρ των Ουκρανών. Η πολιτική του πολωνικού έθνους το απαιτεί”²⁰.

Ο συνταγματάρχης A. Melnyk έγραφε για τη διάρκεια της παραμονής του στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Sachsenhausen: “Ο χώρος διέλευσης ήταν ένα τρίγωνο ανάμεσα σε δύο πτέρυγες του στρατώνα, οι οποίες στέκονταν ευθεία η μία προς την άλλη, και σε έναν ψηλό τοίχο που χώριζε τον στρατώνα από το υπόλοιπο στρατόπεδο. Από την προηγούμενη ημέρα ήδη είχα παρατηρήσει σημάδια από μαντήλι και δάχτυλα σε ένα από τα γερμένα προς τα πάνω παράθυρα. Την επόμενη μέρα, τα σημάδια αυτά επαναλήφθηκαν, και μάλιστα μεγαλύτερα, με επιγραφές με κιμωλία γραμμένες στο τζάμι του παραθύρου: “Ο Lapychak είναι στο νοσοκομείο, ο Mushynsky 26, ο Taras Bulba 28” και περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με τη θέση της εθνικιστικής μας ομάδας σε αυτόν τον “zonderbarrack”. Στο τέλος, είδα μια επιγραφή στο τζάμι που έχασα το φως μου: “Olzhych” και έναν σταυρό δίπλα του. […] Σαν να με χτύπησε ο κεραυνός, δεν άντεξα και ρώτησα δυνατά: “Ποιος είστε;” και ως απάντηση εμφανίζεται στο τζάμι του παραθύρου η επιγραφή “Stepan Bandera”. “Ειδοθήκαμε, λοιπόν”, σκέφτηκα. “Ήταν ο πρώτος που με αναγνώρισε μέσα από το σύστημα των κατάλληλα τοποθετημένων καθρεφτών και ο πρώτος που με βοήθησε να έρθω σε επαφή με τους συμπατριώτες της κοινής μας κακιάς μοίρας: τον Andrievsky, τον Mushynsky, τον Onatsky, τον Zhdanovych και τον Kost Melnyk. Ήταν το τελευταίο πέρασμα χωρίς φρουρό σε αυτή την αυλή, και επομένως η τελευταία ευκαιρία για εκείνη την ιδιότυπη σύνδεση μεταξύ εμού και του Stepan Bandera σε γερμανική φυλακή”²¹.

Μετά από μακρές διαβουλεύσεις, τον Αύγουστο του 1944, η ναζιστική ηγεσία αποφάσισε να απελευθερώσει τους ηγέτες της OUN που ήταν φυλακισμένοι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στα μέσα Σεπτεμβρίου, ο ιερέας I. Hryniokh έφτασε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης εκ μέρους της ηγεσίας της OUN για να μιλήσει με τον Stepan Bandera. Του παρέδωσε ένα hryps* (σημείωμα) του Μ. Lebed σχετικά με τις αρμοδιότητες του ιερέα, και ο τελευταίος το κατάπιε αμέσως. Σύμφωνα με τις αναμνήσεις του Hryniokh, ο Bandera έδειχνε πολύ εξαντλημένος και άρρωστος (πιθανώς έπασχε από γρίπη), κακοντυμένος, αλλά αποφασισμένος. Κατά τη διάρκεια της συνάντησης που διήρκεσε περισσότερο από μία ώρα, ο Bandera ενημερώθηκε για τις αλλαγές που είχαν γίνει στις δομές της OUN και του Ουκρανικού Επαναστατικού Στρατού²².

Η απόφαση για την απελευθέρωση των Stepan Bandera και Yaroslav Stetsko εγκρίθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 1944 σε σύσκεψη μεταξύ του Alfred Rosenberg και του Ernst Kaltenbruner, επικεφαλής του Γραφείου Ασφαλείας του Ράιχ. 27 Σεπτεμβρίου 1944 ο Bandera μεταφέρθηκε από το στρατόπεδο συγκέντρωσης στα περίχωρα του Βερολίνου. Εκεί, τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό, ενώ του προτάθηκε να συνεργαστεί με την Ουκρανική Εθνική Επιτροπή (UNC), επικεφαλής της οποίας θα ήταν ο στρατηγός του Ρωσικού Απελευθερωτικού Στρατού του Βλάσοφ (ROA Vlasov**). Οι όροι αυτοί τέθηκαν στον Μπαντέρα από τον επικεφαλής του Κεντρικού Γραφείου των SS, στρατηγό Γκότλομπ Μπέργκερ, στις 5 Οκτωβρίου 1944.

Ο Bandera αρνήθηκε να ενταχθεί στην UNC και πρότεινε αντ’ αυτού να χρησιμοποιηθεί ο δικηγόρος του, Βολοντίμιρ Χορμπόβι. Ο στρατηγός Μπέργκερ σημείωσε τότε: “Ο Μπαντέρα είναι ένας άβολος, πεισματάρης και φανατικός Σλάβος. Είναι αφοσιωμένος στην ιδέα του μέχρι τέλους. Σε αυτό το στάδιο, είναι εξαιρετικά πολύτιμος για εμάς, αλλά αργότερα θα γίνει επικίνδυνος. Μισεί τους Ρώσους όσο μισεί και τους Γερμανούς”. Διαπραγματεύσεις αυτού του είδους έγιναν επίσης με τον καθηγητή φον Μέντε, τον SS-Sturmbannführer, Dr. Fritz Rudolf Arlt, και τον SS-Obersturmbannführer Ludwig Wolf²³.

Σύμφωνα με τις αναμνήσεις του Yaroslav Stetsko, στις 28 Σεπτεμβρίου 1944, οι SS-Sturmbannführer Wolf και Schenk εμφανίστηκαν στο κελί του και τον ενημέρωσαν για την αναχώρησή του από το στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ταυτόχρονα, μαζί με τον Bandera, μεταφέρθηκαν υπό τη φρουρά της Γκεστάπο σε μια ειδική βίλα κοντά στο Βερολίνο, όπου ο στρατηγός Gottlob Berger συνομίλησε μαζί τους²⁴.

Στα τέλη Δεκεμβρίου 1944. S. Bandera στάλθηκε στο Βερολίνο, όπου τέθηκε σε κατ’ οίκον επιτήρηση. Έπρεπε να παρουσιάζεται δύο φορές την ημέρα στο τοπικό γραφείο της Γκεστάπο. Στις αρχές Ιανουαρίου έφτασαν οι κορυφαίοι ηγέτες της OUN Mykola Lebed, ο ιερέας Ivan Hrynokh, Vasyl Okhrymovych με επιστολές και οδηγίες από την ηγεσία της OUN, καθώς και οι Myron Matviyko και Yaroslav Fedyk με οικιακά αντικείμενα. Με τις προσπάθειες του M. Matvieyko, για την οικογένεια του Bandera κατασκευάστηκαν πλαστά έγγραφα με το όνομα Romanyshyn.

Την 1η Φεβρουαρίου 1945, ο Bandera και η οικογένειά του, χάρη στη βοήθεια του M. Lebed, κατά τη διάρκεια αεροπορικών βομβαρδισμών και σε μια ατμόσφαιρα γενικού χάους, διέφυγαν από την επιτήρηση της Γκεστάπο στο αυστριακό Τιρόλο και αργότερα στο Ίνσμπρουκ. Συνοδευόταν πάντα από έναν ειδικό βοηθό, τον Andriy Pelenychka, γνωστό ως Plevak. Στη συνέχεια, ο S. Bandera μετακόμισε στη Βιέννη, όπου συνέχισε τις δραστηριότητές του στην ηγεσία της OUN²⁵.

Ο Stepan Bandera χρησιμοποίησε ενεργά τις διασυνδέσεις του στις φυλακές για να υπερασπιστεί την ανεξαρτησία της Ουκρανίας ανάμεσα σε ευρωπαϊκές δημόσιες και πολιτικές προσωπικότητες που είχαν φυλακιστεί σε γερμανικές φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Mykola Posivnych. “Imprisonment of Stepan Bandera in German Prisons and Concentration Camps”.

The article addresses one of the least-known and most mythologized periods in the life of OUN Leader Stepan Bandera, focusing on his imprisonment in Nazi prisons and concentration camps. Specifically, it examines his role in defending the Act of the Renewal of Ukrainian Statehood of June 30, 1941, and his participation in talks with General Vlasov’s Committee about joining the Ukrainian liberation movement with Vlasov’s Committee. Additionally, the article explores the conditions political prisoners faced in Nazi prisons.

Key words: Organization of Ukrainian Nationalists (OUN), ideology, Germany, prisons, concentration camps, political prisoners.

 

Odd Nansen

Τόμος 1: Nansen, Odd. “Fra dag til dag. 1: Fra 13.januar til 4. august 1942” (Μέρα με τη μέρα. 1: Από τις 13 Ιανουαρίου έως τις 4 Αυγούστου 1942). Oslo: Dreyer, 1946. 284 s., pl. ill.

Τόμος 2: Nansen, Odd. “Fra dag til dag. 2: Fra 5. august 1942 til 21. august 1943” (Μέρα με τη μέρα. 2: Από τις 5 Αυγούστου 1942 έως τις 21 Αυγούστου 1943). Oslo: Dreyer, 1946. 390 s., pl. ill.

Τόμος 3: Nansen, Odd. “Fra dag til dag. 3: Fra 22. august 1943 til 28. april 1945” (Μέρα με τη μέρα. 3: Από τις 22 Αυγούστου 1943 έως τις 28 Απριλίου 1945) Oslo: Dreyer, 1946. 302 s., pl. ill.

Nansen, Odd. From day to day / translated by Katherine John. New York, 1949, 485 p.

 

*Οι Οργανωμένες ομάδες δράσης της OUN – οργανωμένες ομάδες εθνικιστών ακτιβιστών και επιφανών προσωπικοτήτων από τη Δυτική Ουκρανία, καθώς και Ουκρανών μεταναστών από πολλές ευρωπαϊκές χώρες, που στάλθηκαν το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1941 από την Οργάνωση Ουκρανών Εθνικιστών στην κεντρική, ανατολική και νότια Ουκρανία. Σκοπός τους ήταν η ίδρυση ουκρανικών αρχών, τοπικών κυβερνήσεων και η οργάνωση των εθνικών κοινοτήτων και της πολιτιστικής ζωής στα εδάφη που κατέλαβε η ναζιστική Γερμανία κατά τη διάρκεια του γερμανοσοβιετικού πολέμου 1941-45. Οι Οργανωμένες ομάδες δράσης δημιουργήθηκαν τόσο από την OUN με επικεφαλής τον A. Melnyk (OUN(m)) όσο και από την OUN(r) (Επαναστατική) με επικεφαλής τον S. Bandera.

**Ο Ρωσικός Απελευθερωτικός Στρατός (ρωσικά: Русская освободительная армия – ROA) ήταν μια αντισοβιετική στρατιωτική μονάδα που πολέμησε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στο πλευρό της Γερμανίας και εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Η ROA αποτελούσε τυπικά τις ένοπλες δυνάμεις της KONR (Επιτροπή για την Απελευθέρωση των Λαών της Ρωσίας) υπό την ηγεσία του στρατηγού Vlasov. De jure, θεωρήθηκε από τους Γερμανούς ως ένας από τους συμμαχικούς στρατούς, αν και στην πραγματικότητα υπαγόταν στη Βέρμαχτ.

Η ROA αποτελούνταν κυρίως από εθελοντές μεταξύ Σοβιετικών αποστατών, αιχμαλώτων πολέμου και πρώην μελών του μεταναστευτικού Λευκού Κινήματος της Ρωσίας. Στις αρχές του 1945 αριθμούσε περίπου 200.000 άτομα, ενώ καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου, περίπου 800.000 στρατιώτες φορούσαν το περιβραχιόνιο της ROA, αν και δεν αναγνωρίζονταν όλοι από την ηγεσία της.

Η ROA συμμετείχε σε μικρές στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον του Κόκκινου Στρατού. Τον Μάιο του 1945, η 1η Μεραρχία ROA υποστήριξε την τσεχική αντιγερμανική εξέγερση στην Τσεχοσλοβακία και απελευθέρωσε την Πράγα. Οι περισσότεροι από τους στρατιώτες της ROA παραδόθηκαν στις δυτικές συμμαχικές δυνάμεις, κρατήθηκαν και ως επί το πλείστον παραδόθηκαν στην ΕΣΣΔ.

Προϋποθέσεις για τη δημιουργία του ROA Vlasov

Σύμφωνα με αρκετούς ιστορικούς, οι κύριοι λόγοι για την εμφάνιση αντισοβιετικών στρατιωτικών μονάδων και την επιθυμία συνεργασίας με τους Γερμανούς ήταν η δυσαρέσκεια σημαντικού μέρους του πληθυσμού με τη σοβιετική κυβέρνηση. Αυτή η δυσαρέσκεια προκλήθηκε κυρίως από την έλλειψη πολιτικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, την πολιτική της κολεκτιβοποίησης, την τρομοκρατία και την καταστολή κατά διαφόρων τμημάτων του πληθυσμού.

Η εμφάνιση διαφόρων ρωσικών αντισοβιετικών εθνικιστικών κινημάτων οφειλόταν επίσης σε αντιφάσεις από την εποχή της Οκτωβριανής Επανάστασης, όταν ορισμένες μοναρχικές οργανώσεις και το Λευκό Κίνημα έβλεπαν το ξέσπασμα των εχθροπραξιών εναντίον της ΕΣΣΔ ως ευκαιρία να εκδικηθούν την ήττα τους στον Εμφύλιο Πόλεμο.

Μόνο μέχρι το τέλος του 1941, λόγω των αποτυχιών του Κόκκινου Στρατού στην πρώτη φάση του πολέμου, περίπου 3 εκατομμύρια σοβιετικοί στρατιώτες αιχμαλωτίστηκαν, ενώ συνολικά 5,24 εκατομμύρια στρατιώτες αιχμαλωτίστηκαν από τη Γερμανία κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ανάμεσά τους, ένας μεγάλος αριθμός ήταν αποστάτες – εκείνοι που πήραν σκόπιμα το μέρος του γερμανικού στρατού.

Σε σύγκριση με άλλες χώρες του αντιχιτλερικού συνασπισμού, ο αριθμός των Σοβιετικών αποστατών ήταν εξαιρετικά υψηλός, ακόμη και στα μεταγενέστερα στάδια του πολέμου. Για παράδειγμα, από τους 27.629 στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού που αιχμαλωτίστηκαν μεταξύ Δεκεμβρίου 1944 και Μαρτίου 1945, τουλάχιστον 1.710 ήταν αποστάτες, ενώ μόνο 5 από τους 28.050 Αμερικανούς, Βρετανούς και Γάλλους στρατιώτες ήταν αποστάτες κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου.

Ένας τόσο μεγάλος αριθμός αιχμαλώτων, καθώς και εκείνων που ήταν πρόθυμοι να πολεμήσουν εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, οφειλόταν επίσης στη στάση του σταλινικού συστήματος απέναντι στους αιχμαλώτους πολέμου. Η ιδεολογία του σταλινικού καθεστώτος δεν προέβλεπε ούτε συγχωρούσε την αιχμαλωσία για τον Κόκκινο Στρατό. Σύμφωνα με τους ιδεολογικούς κανόνες, κάθε στρατιώτης του Κόκκινου Στρατού έπρεπε να προτιμήσει τον “ηρωικό θάνατο” από την αιχμαλωσία. Για αυτόν τον λόγο, η Σοβιετική Ένωση αρνήθηκε να επικυρώσει τη Σύμβαση της Γενεύης το 1929. Από τον σοβιετοφινλανδικό πόλεμο και μετά, οι αιχμάλωτοι πολέμου αντιμετωπίζονταν ως προδότες και υποβάλλονταν σε καταστολή.

Υπάρχουν αποδείξεις ότι η Σοβιετική Ένωση όχι μόνο δεν υποστήριζε τους δικούς της πολίτες που βρίσκονταν σε αιχμαλωσία, αλλά σοβιετικά αεροσκάφη συχνά βομβάρδιζαν ακόμη και στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου. Επιπλέον, με το ήδη γνωστό σταλινικό σύστημα καταστολής, υπήρχε ένας αριθμός ατόμων που ήθελαν να εκδικηθούν τις σοβιετικές αρχές για την καταστολή τους. Το γεγονός της αιχμαλωσίας μπορούσε επίσης να αποτελέσει αιτία για τη δίωξη των συγγενών των αιχμαλώτων, κάτι που επίσης οδηγούσε στην επιθυμία να εκδικηθούν το καθεστώς.

Όλα αυτά οδήγησαν στο γεγονός ότι για έναν σημαντικό αριθμό στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού που είχαν ήδη διδαχθεί από την εμπειρία του σοβιετικού καθεστώτος, δεν υπήρχε επιστροφή. Ο ένοπλος αγώνας κατά του Στάλιν θεωρήθηκε προτιμότερος από την αβεβαιότητα της γερμανικής αιχμαλωσίας.

 

Μετάφραση και επιμέλεια της Γαλήνης Μασλιούκ.