Προπαγάνδα και Πόλεμος: Αντιμετωπίζοντας την Πραγματικότητα

 

Η Tetyana Troschynska (Τετιάνα Τροστσίνσκα), διδάκτορας και αρχισυντάκτρια του Hromadske Radio, μιλά για τις προκλήσεις της δημοσιογραφίας στον πόλεμο, την αναγκαία αλλαγή νοοτροπίας της εξουσίας και την ηθική ευθύνη των μέσων. Μια συνέντευξη με ισχυρό μήνυμα, κατάλληλη για να προκαλέσει προβληματισμό και να αναδείξει τη σημασία της δημοσιογραφίας ως θεμελιώδους πυλώνα της κοινωνίας, και όχι μόνο στην Ουκρανία. Εστιάζει στα πιο ουσιώδη ζητήματα της δημοσιογραφίας σε περιόδους κρίσης, χωρίς να αποφεύγει τις δύσκολες ερωτήσεις.

Δημοσιογράφοι στον πόλεμο, η δημοσιογραφία στην «ομίχλη του πολέμου», εμπιστοσύνη στην εξουσία, ελευθερία και ηθική, η δύναμη της ενημέρωσης

Από την αρχή της ρωσικής εισβολής, πολλοί δημοσιογράφοι αναγκάστηκαν να γίνουν στρατιώτες. Στην ομάδα μας, αρκετά μέλη και συγγενείς συναδέλφων μας βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή. Αυτό μας ενέπνευσε να τους υποστηρίξουμε ουσιαστικά και περιμένουμε την επιστροφή τους με τη νίκη.

Η ταχύτητα παραγωγής των ειδήσεων είναι τεράστια, αλλά η αξιοπιστία τους δυσκολεύεται από την έλλειψη επιβεβαίωσης. Οι δημοσιογράφοι πρέπει να ισορροπούν μεταξύ ενημέρωσης και ασφάλειας, παραμένοντας ουδέτεροι σε έναν πόλεμο γενοκτονίας.

“Πριν από έναν χρόνο, οι περισσότερες ερωτήσεις που μου έκαναν οι ξένοι συνάδελφοι αφορούσαν το πώς μπορεί κανείς να διατηρήσει την ουδετερότητά του σε έναν πόλεμο. Ουδετερότητα; Ναι, είμαστε δημοσιογράφοι, αλλά ταυτόχρονα είμαστε και πολίτες της Ουκρανίας. Η Ρωσία διεξάγει έναν σκληρό, γενοκτονικό πόλεμο εναντίον της χώρας μας. Όλοι μας έχουμε προσωπικές απώλειες, και οι σελίδες μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μοιάζουν με ένα ατελείωτο νεκρολόγιο των κοντινών μας ανθρώπων. Εάν η Ουκρανία δεν νικήσει, δεν είναι σίγουρο τι θα συμβεί στην Ευρώπη.

Μπορεί κάποιος να μεταδίδει ουδέτερες ειδήσεις από ένα καταφύγιο; Μπορούν να παρουσιαστούν με πληρότητα, να προσφέρουν το κατάλληλο πλαίσιο, να είναι διατυπωμένες με ουδέτερο ύφος, ελεγμένες (όσο είναι δυνατόν) ή τουλάχιστον να περιέχουν αξιόπιστες πηγές. Αλλά πόσο πραγματικά ουδέτερες μπορούν να είναι; Ευτυχώς, σήμερα τίθενται λιγότερο αυτές οι ερωτήσεις. Φαίνεται πλέον ξεκάθαρο πού είναι το καλό και πού το κακό. Ονειρεύομαι τη στιγμή που όλο και περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο θα κατανοήσουν ότι η «άλλη άποψη» της Ρωσίας και των εκπροσώπων της μπορεί να εκφραστεί μόνο στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης”.

Οι δημοσιογράφοι ιοθέτησαν προσωρινά τη λιγότερη κριτική προς τις αρχές λόγω της ανάγκης για συνοχή. Ωστόσο, η διαφθορά και η αναποτελεσματικότητα δεν μπορούν να αγνοηθούν. Η Ουκρανία πρέπει τώρα να γίνει η χώρα που υπερασπίζεται ο λαός της:

“Ας είμαστε ειλικρινείς: η εξουσία εκμεταλλεύεται την κατάσταση. «Μην αποσταθεροποιείτε την κατάσταση, μην παίζετε με το μέρος του εχθρού» και παρόμοιες εκφράσεις. Όμως, δεν λειτουργεί έτσι – να πολεμάτε εσείς εκεί, ενώ εμείς εδώ θα συνεχίσουμε να κάνουμε τα δικά μας: εκεί διαφθορά, εκεί σύγκρουση συμφερόντων, εκεί ανικανότητα. Και μετά τη νίκη θα χτίσουμε μια άλλη χώρα.

Αυτό δεν γίνεται. Η χώρα που προστατεύει ο ουκρανικός λαός πρέπει ήδη τώρα να είναι αδιάφθορη, μεταρρυθμισμένη και δημοκρατική. Γι’ αυτό, πολλά από αυτά που, ως δημοσιογράφοι, εκφράζουμε πιο προσεκτικά στον δημόσιο λόγο, τα θυμόμαστε. Και ο χρόνος για αυτά τα ερωτήματα θα έρθει.

… για να συνοψίσω, η πολιτική πληροφόρησης της κυβέρνησής μας δεν είναι πολύ σχετική με την κατάσταση. Οι Ουκρανοί πολίτες χρειάζονται εδώ και καιρό μια σοβαρή, ουσιαστική συζήτηση για την πραγματικότητα του πολέμου”.

Τα μέσα ενημέρωσης πρέπει να σέβονται τα δικαιώματα των θυμάτων και να αποφεύγουν την εκμετάλλευση τραγωδιών. Η ουκρανική δημοσιογραφία πρέπει να ενημερώνει με αλήθεια και ακρίβεια, δίχως ακραίους χαρακτηρισμούς.

«Οι υποστηρικτές των ανεγκέφαλων κοινοποιήσεων λένε ότι το κάνουν για να τραβήξουν την προσοχή του κόσμου στον πόλεμο στην Ουκρανία, και αυτό το επιχείρημα δεν αντέχει σε καμία κριτική. Το κάνουν για τον εαυτό τους. Για να αυξήσουν το δικό τους κοινό, τις κοινοποιήσεις και τα likes. Σας συμβουλεύουμε να απαντήσετε με ειλικρίνεια στο ερώτημα στον εαυτό σας γιατί το κάνετε αυτό. Επειδή πρέπει να παραμείνουμε άνθρωποι, δίνοντας στους άλλους το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα σε περιόδους απώλειας.

Αν μιλήσουμε για τα ηθικά κριτήρια, θα πω το εξής: το σημαντικότερο είναι η οικογένεια να μη μαθαίνει για τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου από τα μέσα ενημέρωσης ή τα κοινωνικά δίκτυα. Αυτή δεν είναι η δική μας ιστορία· είναι η ιστορία αυτού του ανθρώπου. Μια ιστορία που ανήκει σε αυτόν και την οποία πρέπει να επεξεργαστεί με τη βοήθεια ενός επαγγελματία. Γι’ αυτό το κομμάτι – τα τραύματα, τα συναισθήματα – το αφήνουμε στους ειδικούς.

Αυτό δεν αφορά τόσο τους δημοσιογράφους (γιατί, κατά την άποψή μου, σε αυτόν τον πόλεμο έχουν ωριμάσει πολύ ηθικά), αλλά τους λεγόμενους “ευαισθητοποιημένους πολίτες” που “δείχνουν τον πόλεμο στον κόσμο”. Ποιος στον κόσμο σας διαβάζει; Είστε μήπως το Associated Press;».

Εμφανίστηκαν καινούριες λέξεις και φράσεις στον ουκρανικό δημοσιογραφικό χώρο κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου που φαίνονται παράξενες μετά από δύο χρόνια έντονης φάσης πολέμου.

«Ακούω συναδέλφους από διάφορα μέσα ενημέρωσης να χρησιμοποιούν εκφράσεις όπως “ο πρόεδρος του mordor, Βλαντιμίρ Πούτιν δήλωσε”, “καταρρίψαμε τον Lancet των ορκ”, “η Rashistiki  ομοσπονδία δήλωσε”, “οι Ουκρανοί ήρωες απέκρουσαν 10 επιθέσεις της Ορδής”. Αυτές οι εκφράσεις είναι πολύ διαδεδομένες.

Κατά την άποψή μου, αυτό δεν είναι φυσιολογικό.

Υπάρχει μια συγκεκριμένη χώρα – η Ρωσία, με έναν συγκεκριμένο πρόεδρο, με συγκεκριμένους Ρώσους, που διαπράττουν εγκλήματα πολέμου. Την κατοχή τη διενεργούν πραγματικοί Ρώσοι κατακτητές. Την “επίθεση της Ορδής” την πραγματοποίησε μια συγκεκριμένη μονάδα του εχθρού. Δεν είναι οι ‘ορκ’ που βομβαρδίζουν τις πόλεις μας, αλλά οι Ρώσοι. Δεν ήταν το “mordor” που πήρε την απόφαση για αυτόν τον πόλεμο, αλλά η Ρωσία, με επικεφαλής τον Πούτιν και μια ομάδα συγκεκριμένων εγκληματιών πολέμου.

Υπάρχει ένα φαινόμενο που ονομάζεται abusive swearing: είναι όταν μειώνεις τον φόβο απέναντι σε μια απειλή, μεταφορικά την υποτιμάς συναισθηματικά. Για παράδειγμα, έτσι λειτουργούν οι ψυχολογικές πρακτικές για την υποστήριξη μικρών παιδιών σε συνθήκες κινδύνου.

Ωστόσο, ο ρόλος των ειδήσεων είναι να μιλούν για γεγονότα, εκτιμήσεις, και στην ουκρανική περίπτωση – για το χρονικό των εγκλημάτων της Ρωσίας, όχι για κάποιο παραμύθι.

Για να νικήσεις, πρέπει να αναγνωρίσεις τον εχθρό και να τον κατονομάσεις».

Πώς να προετοιμαστείτε για σοκαριστικές ειδήσεις;

• Περιορίστε τις πηγές πληροφόρησής σας. Μην προσπαθείτε να καλύψετε τα πάντα – αυτό απλώς αυξάνει το άγχος και το χάος. Επιλέξτε πηγές που εμπιστεύεστε και μείνετε σε αυτές.
• Κατανοήστε ότι οι αξιόπιστες πηγές δεν είναι πάντα ευχάριστες. Οι σημαντικές πληροφορίες μπορεί να μην είναι άνετες, αλλά πρέπει να βασίζονται σε γνώση και όχι σε συναισθήματα.
• Διαχωρίστε τη γνώση από τη στάση απέναντι σε ένα θέμα. Εμπιστευτείτε όσους έχουν εκπαίδευση και εμπειρία, όχι απλώς όσους εκφράζουν συναισθηματικές γνώμες.
• Αποφύγετε τις διαμάχες στα κοινωνικά δίκτυα. Μην σπαταλάτε ενέργεια σε τρολ ή bots. Μερικές φορές η καλύτερη αντίδραση είναι η αδιαφορία ή το μπλοκάρισμα.

Το σημαντικότερο είναι να παραμείνετε ψύχραιμοι, να εμπιστεύεστε τα γεγονότα και να προστατεύετε την ψυχική σας ηρεμία.

Υβριδικός πόλεμος, υβριδικό δικαστήριο – και τι γίνεται με την “υβριδική δημοσιογραφία”;

Η υβριδική δημοσιογραφία δεν είναι δημοσιογραφία με την κλασική έννοια. Οι δημοσιογράφοι που συμμετέχουν στον πόλεμο συχνά γίνονται προπαγανδιστές, αναλυτές ή ειδικοί στην πληροφοριακή ασφάλεια, χρησιμοποιώντας τις επαγγελματικές τους δεξιότητες.

Η πληροφορία είναι μία από τις βασικές διαστάσεις του πολέμου. Η Ρωσική Ομοσπονδία ενίσχυε τις πραγματικές στρατιωτικές επιχειρήσεις με τη χρήση παραπληροφόρησης, διασποράς ψευδών ειδήσεων και πληροφοριακο-ψυχολογικών επιχειρήσεων, που διέσπασαν την ουκρανική κοινωνία και είχαν αντίκτυπο και σε διεθνές επίπεδο.

Η ολοκληρωτική προπαγάνδα της Ρωσίας για δεκαετίες προωθούσε μύθους περί «κατώτερων Ουκρανών» και «αποτυχημένου κράτους», και ακόμη και ορισμένοι Ουκρανοί είχαν πιστέψει αυτά τα αφηγήματα μέχρι τις 24 Φεβρουαρίου 2022. Η διάψευση ψευδών ειδήσεων αποδείχθηκε ανεπαρκής. Μόνο οι πραγματικές ενέργειες των Ενόπλων Δυνάμεων της Ουκρανίας και των πολιτών άρχισαν να καταρρίπτουν αυτούς τους μύθους, αλλά η μάχη ενάντια στην πληροφοριακή επιθετικότητα παραμένει σε εξέλιξη.

Πώς να αναγνωρίσετε τα fake news και τη ρητορική μίσους στα μέσα;

• Τα δημοσιογραφικά μηνύματα είναι κατασκευασμένα. Όλες οι ειδήσεις δημιουργούνται από ανθρώπους που ακολουθούν συντακτικούς κανόνες, τα συμφέροντα του ιδιοκτήτη ή την ανάγκη να προσελκύσουν την προσοχή του κοινού.
• Η ιδιαίτερη γλώσσα των μέσων. Χρησιμοποιούνται διάφορα εκφραστικά μέσα (π.χ. αγχωτική μουσική ή κεφαλαία γράμματα) που μπορούν να επηρεάσουν την αντίληψή σας.
• Ατομική αντίληψη. Ο καθένας ερμηνεύει το μήνυμα διαφορετικά, ανάλογα με την προσωπική του εμπειρία και προκαταλήψεις.
• Αξίες και υπόβαθρο. Οι δημοσιογράφοι και οι ηγέτες κοινής γνώμης έχουν τις δικές τους απόψεις, που επηρεάζουν την παρουσίαση της πληροφορίας. Είναι σημαντικό να αναλύετε το ιστορικό και τις προηγούμενες ενέργειές τους.
• Στόχος των μέσων. Τα περισσότερα μέσα δημιουργούνται για κέρδος ή πολιτική επιρροή. Εξαίρεση αποτελούν τα δημόσια μέσα.

Fake news – δεν είναι απλώς ψέμα, αλλά ψέμα που προσπαθεί να παρουσιαστεί ως αλήθεια.

Ποια είναι η διαφορά μεταξύ λογοκρισίας και προπαγάνδας κατά τη διάρκεια ένοπλων συγκρούσεων;

Σύμφωνα με τον κλασικό ορισμό, η προπαγάνδα είναι μια σκόπιμη, συστηματική προσπάθεια να διαμορφωθεί η αντίληψη για γεγονότα, να καθοδηγηθεί η αξιολόγησή τους, να δημιουργηθούν συγκεκριμένες αντιλήψεις και να κατευθυνθεί η συμπεριφορά του κοινού προς την επιθυμητή αντίδραση ή ενέργεια.

Στην περίπτωση της Ρωσίας, ο όρος «προπαγάνδα» δεν επαρκεί – προτιμώ να χρησιμοποιήσω τον όρο «πλύση εγκεφάλου», βασιζόμενη στην ορολογία του Αμερικανού ερευνητή της κομμουνιστικής Κίνας, Τζον Λίφτον. Ο βαθμός έντασης και ανηθικότητας στη χρήση κάθε διαθέσιμου εργαλείου είναι υπερβολικά υψηλός.

Τι κάνει η ρωσική προπαγάνδα; Μετατρέπει τα πάντα σε όπλο, οτιδήποτε μπορεί να αγγίξει με τη γλώσσα και τα χέρια της. Αυτό περιλαμβάνει την αποανθρωποποίηση, που οδήγησε σε γενοκτονικό πόλεμο, και τη μυθολογία ενός πολέμου κατά του «παγκόσμιου κακού» – έναν συνδυασμό σοβιετικής νοσταλγίας και αυταρχισμού, όπου η «ναζιστική Ουκρανία» αντικατέστησε τη ναζιστική Γερμανία. Επομένως, αυτό είναι κάτι περισσότερο από προπαγάνδα.

Όσον αφορά την Ουκρανία: Πρέπει να υπάρχει προπαγάνδα στην Ουκρανία κατά τη διάρκεια του πολέμου; Ναι, πρέπει. Το πρόβλημα, ωστόσο, βρίσκεται στη μονοπώληση του πληροφοριακού χώρου. Γι’ αυτό μεγάλο μέρος του ουκρανικού κοινού έχει στραφεί στο YouTube, βρίσκοντας bloggers, σχολιαστές και «ειδικούς» με μια πιο «διασκεδαστική» προσέγγιση.

Αυτό είναι μια αναγκαστική αναζήτηση εναλλακτικών. Πολλοί προτιμούν την ψευδαίσθηση από την πραγματικότητα. Ωστόσο, υπάρχουν άνθρωποι που δυσκολεύονται να ακούν για επικείμενη νίκη στον δεύτερο χρόνο του πολέμου.

Η λογοκρισία κατά τη διάρκεια του πολέμου, όταν περιορίζεται στην προστασία της ζωής στρατιωτών και πολιτών ή στη διατήρηση στρατιωτικών μυστικών, είναι κατανοητή. Ωστόσο, ως κοινωνία των πολιτών, πρέπει να παρακολουθούμε προσεκτικά, ώστε αυτή η λογοκρισία να μην μετατραπεί σε πολιτική καταπίεση. Ελπίζω ότι η ουκρανική κοινωνία θα αναπτύξει την ικανότητα να σκέφτεται αυτόνομα και να αναλαμβάνει δράση για να αλλάξει τον κόσμο προς το καλύτερο. Οι δικτατορίες, σε αντίθεση με τις δημοκρατίες, καταστέλλουν συνειδητά και συστηματικά αυτή την ικανότητα σε θεσμικό επίπεδο.

Η ουκρανική κοινωνία δεν είναι εντελώς απαλλαγμένη από την τάση να περιμένει οδηγίες από την τηλεόραση ή κάποια άλλη οθόνη, αλλά παραμένω αισιόδοξη για τη δυναμική της ανεξάρτητης σκέψης.

Τα πιο προσβάσιμα μέσα ενημέρωσης, όπως η τηλεόραση, πρέπει να επιστρέψουν στην ποικιλομορφία και τη συζήτηση. Έτσι λειτουργεί η δημοκρατία.

Η δημοσιογραφική εργασία δεν είναι πάντα υπεράσπιση, οπότε συχνά απλώς αναδεικνύει το πρόβλημα, αλλά δεν το λύνει.

Ποιοι είναι οι βασικοί στόχοι και μέθοδοι προπαγάνδας στον σύγχρονο κόσμο, ιδιαίτερα σε ένοπλες συγκρούσεις; Ο ουκρανικός χώρος πληροφόρησης έχει ήδη δει τα πρώτα βρώμικα κόλπα σχετικά με τις επερχόμενες προεδρικές εκλογές.

Ένα χαρακτηριστικό φαινόμενο της σύγχρονης προπαγάνδας είναι η ενσωματωτική προπαγάνδα, η οποία στοχεύει να κάνει το κοινό παθητικό, αναγκάζοντάς το να αποδεχθεί μια συγκεκριμένη πραγματικότητα χωρίς αμφιβολίες ή αντιρρήσεις. Στην ουκρανική κοινωνία, αυτό συχνά συνοδεύεται από μια προσέγγιση που τους αντιμετωπίζει ως «ανώριμους», σαν παιδιά που χρειάζονται καθησυχασμό.

Ωστόσο, οι άνθρωποι ζουν στην πραγματικότητα: βιώνουν πόνο, απώλειες, εξάντληση. Έχουν νεκρούς και τραυματίες στις οικογένειές τους, έχουν χάσει τα σπίτια ή τις δουλειές τους. Τα μέσα ενημέρωσης πρέπει να μιλούν για αυτά. Από τη σκοπιά της εξουσίας, ίσως φαίνονται οι γραμμές των εκλογών, αλλά από τη δική μου οπτική δεν διαφαίνεται το τέλος του πολέμου.

Η προπαγάνδα προσπαθεί να επιβάλει την αδιαμφισβήτητη αποδοχή, αλλά τα μέσα οφείλουν να αναδείξουν την πραγματικότητα που βιώνει ο κόσμος, δίνοντας φωνή στις πραγματικές συνθήκες και δυσκολίες.

Σε περιοχές υπό κατοχή, το ραδιόφωνο έγινε πηγή ελπίδας. Ιστορίες ακροατών μας δείχνουν ότι ακόμα και η παραμικρή αχτίδα ενημέρωσης μπορεί να στηρίξει όσους ζουν στην απομόνωση.

Συζήτησε ο Oleh Korotash τον Δεκέμβριο 2023.

Απόδοση στα ελληνικά από τη Γαλήνη Μασλιούκ.