Ολεξίϊ Μπομπρόβνικοβ,

δημοσιογράφος,

σεναριογράφος,

συγγραφέας

 

Παρουσίαση.

Το μυθιστόρημα-ντοκουμέντο “Γκρίζα ζώνη”. Η Αρχή

 

Αυτό είναι το πρώτο βιβλίο μιας δίτομης σειράς που αφηγείται πώς η κλίκα του Κρεμλίνου προετοίμασε το έδαφος για την επίθεση της 24ης Φεβρουαρίου. Είναι μια ιστορία για το πού μπορεί να οδηγήσει μια δημοσιογραφική αποστολή: όταν ένας συντάκτης σας ζητά να ελέγξετε μια φήμη για διακίνηση ναρκωτικών μέσω μιας εμπόλεμης ζώνης και δέχεστε να διερευνήσετε την υπόθεση χωρίς να αντιλαμβάνεστε πού μπορεί να σας οδηγήσει.

Πριν γράψει αυτό το βιβλίο, ο συγγραφέας διέσχισε τρεις χώρες, εξερεύνησε κάθε γωνιά τριών “γκρίζων ζωνών”, ξεπέρασε έναν εθισμό (Σημ. μεταφρ. – το κάπνισμα), αλλά απέκτησε νέα εμμονή με τη βιετναμέζικη σούπα Pho Bo (στην εκδοχή του Ανόι). Βοήθησε έναν Γάλλο τραπεζίτη να αγοράσει μια μεγάλη τράπεζα και κατάφερε να εμποδίσει εκπροσώπους της παλιάς κομμουνιστικής ελίτ της νομενκλατούρας να πουλήσουν την επιχείρησή τους με κέρδος.

Ο συγγραφέας έχασε την περιουσία του στην πατρίδα του, έχασε όλο το αρχείο και τη βιβλιοθήκη του, τα οποία κατασχέθηκαν από τις μυστικές υπηρεσίες, κατάφερε εν μέρει να ανασυστήσει τον φάκελο ενός δολοφονημένου πληροφοριοδότη, συνελήφθη τρεις φορές από τις δυνάμεις ασφαλείας, κατέστρεψε έναν φορητό υπολογιστή, μία φορά γλίτωσε οριακά από την αιχμαλωσία των Ρώσων, αλλά ποτέ δεν παρέβη τον κανόνα της δημοσιογραφίας: να αφηγείται μόνο ιστορίες που μπορούν να τεκμηριωθούν με αποδείξεις.

 

Γαλήνη Μασλιούκ:

Παρουσιάζοντας αυτήν την ισχυρή ντοκουμενταρίστικη αφήγηση, που μέσα από την προσωπική εμπειρία του συγγραφέα αποδίδει τις φρίκες και τις πραγματικότητες του πολέμου, προσφέρουμε στην προσοχή των αναγνωστών μας τον Πρόλογο του Στεφάνου Μπαντέρα. Παρόλο που ζει στον Καναδά, ο Στεφάν γνωρίζει βαθιά τα γεγονότα στην Ουκρανία και κατάφερε να παρακολουθήσει την περίπλοκη πορεία του συγγραφέα, ο οποίος κάτω από δύσκολες συνθήκες λήψης καθοριστικών αποφάσεων ρίσκαρε πολλές φορές τη ζωή του.

Για να αξιολογήσουν οι αναγνώστες μας γρήγορα τη μοναδικότητα και τη ξεχωριστή αξία αυτού του έργου, το υψηλό επίπεδο συγγραφικής δεξιοτεχνίας του δημιουργού και την εντυπωσιακή του ειλικρίνεια, επιλέξαμε για παρουσίαση την 9η «Ζώνη» από τις 11 που περιλαμβάνονται στο πρώτο βιβλίο του διτόμου με τίτλο «Γκρίζα Ζώνη». Αυτό το κεφάλαιο προκαλεί έντονα συναισθήματα, βυθίζοντας τον αναγνώστη στην ατμόσφαιρα των πολεμικών γεγονότων που ο συγγραφέας έζησε προσωπικά. Το ύφος του κειμένου διακρίνεται για την υψηλή ντοκουμενταρίστικη ακρίβεια, με λεπτομερείς περιγραφές γεγονότων και τοποθεσιών που μοιάζουν με καρέ κινηματογραφικής ταινίας. Αυτό δημιουργεί ένα αίσθημα παρουσίας και επιτρέπει στον αναγνώστη να κατανοήσει σε βάθος πώς οι σκληρές και χαοτικές στιγμές άλλαξαν τη ζωή απλών ανθρώπων.

Ο συγγραφέας αναπαριστά προσεκτικά την ατμόσφαιρα, χρησιμοποιώντας ρεαλιστικές και μερικές φορές σοκαριστικές περιγραφές, βυθίζοντας τον αναγνώστη στην πραγματικότητα του πολέμου. Σύντομοι αλλά εκφραστικοί διάλογοι και αναφορές σε συγκεκριμένα πρόσωπα προσθέτουν ρεαλισμό στην αφήγηση, κάνοντας τους χαρακτήρες ζωντανούς και αυθεντικούς. Η χρήση μεταφορών και παρομοιώσεων — είτε γενικών είτε εμπνευσμένων από τον κόσμο του παραμυθιού — προσθέτει συναισθηματικό βάθος και ξεχωριστό χρώμα στο κείμενο.

Για όσους ενδιαφέρονται, παρουσιάζουμε το Περιεχόμενο του βιβλίου και ελπίζουμε ότι ο στόχος του συγγραφέα — να εντοπίσει τις «κακοήθειες» με τη μορφή «γκρίζων ζωνών» στο σώμα της χώρας μας, να φέρει την Ουκρανία πιο κοντά στην ανάρρωση, στην τιμωρία των ενόχων, στην αποκατάσταση της δικαιοσύνης και στη δημιουργία ενός ισχυρού, ενιαίου κράτους — θα στεφθεί με επιτυχία.

Ενώ η ουκρανική έκδοση του βιβλίου, μεταφρασμένη από τα ρωσικά από τον Λιούμπκο Ντέρες, ετοιμάζεται για εκτύπωση, με χαρά ανακοινώνουμε την κυκλοφορία του μέσα από τις σελίδες του αλμανάκ μας.

Περιεχόμενα του «Γκρίζα Ζώνη»

Ζώνη 1. Προαίσθημα
Ζώνη 2. Βύθιση
Ζώνη 3. Τυφλή μάχη
Ζώνη 4. Πτήση πάνω από τη φωλιά
Ζώνη 5. Γη-Αέρας
Ζώνη 6. Αμπχαζικό déjà vu
Ζώνη 7. Κανόνες του παιχνιδιού
Ζώνη 8. Τραπεζικό απόρρητο
Ζώνη 9. Παρανοϊκός θεός
Ζώνη 10. Οδός «Φιλίας των Λαών»
Ζώνη 11. Πράκτορας «Σκώρος»

 

Πρόλογος

«Γύρνα όσο πιο γρήγορα μπορείς», μου είπε ο Γεώργιος Γκονγκάντζε με τον χαρακτηριστικό ενθουσιασμό στη φωνή του. «Εδώ, τώρα, κάτι μεγάλο ξεκινάει!». Ήταν Σεπτέμβριος του 2000. Έφευγα από το Κίεβο για το Τορόντο εκείνο το Σαββατοκύριακο, όταν εξαφανίστηκε ο Γεώργιος.

Την ίδια χρονιά, ο Γκονγκάντζε ίδρυσε την «Ουκρανική Πράβντα (Αλήθεια)». Τον υποστήριξα σε αυτό το εγχείρημα. Είχαμε συναντηθεί μερικά χρόνια νωρίτερα και γίναμε φίλοι μέσα από τις εκπομπές του στο «Ράδιο Κοντινέντ», καθώς και από τα ρεπορτάζ και τις ατελείωτες βάρδιες στην Κεντρική Εκλογική Επιτροπή στις προεδρικές εκλογές του 1999. Ήταν τότε που ο Λεονίντ Κούτσμα επικράτησε του κομμουνιστή αντιπάλου του μέσα σε μια προεκλογική δραματική εκστρατεία με το σύνθημα «οι κόκκινοι δε θα περάσουν» — ένα σενάριο που φαινόταν να έχει αντιγραφεί από αυτό που έφερε τον Μπόρις Γιέλτσιν στην εξουσία τρία χρόνια νωρίτερα.

Συναντιόμασταν με τον Γεώργιο στα γραφεία της «Ουκρανικής Αλήθειας» — αρχικά στην οδό Λουτεράνσκα, αργότερα στη Βολοντίμιρσκα, εκεί όπου ο δρόμος κατηφορίζει απότομα προς τη Σακσαγάνσκα. Από τα παράθυρα στους πάνω ορόφους, ο Γκονγκάντζε μου έδειχνε ένα αυτοκίνητο παρακολούθησης, σταθμευμένο δίπλα στο κτίριο, που κατέγραφε τις κινήσεις του.

Οι ειδησεογραφικές ιστοσελίδες στην Ουκρανία μόλις άρχιζαν να κάνουν την εμφάνισή τους, και ήταν ήδη φανερό πως το διαδίκτυο ήταν ο δρόμος προς το μέλλον. Ο Γεώργιος διέθετε χάρισμα και πάθος. Με τη δική του ομάδα και το δίκτυο επαφών του, κατάφερε να δημιουργήσει τον δικό του ιστότοπο.

Ιδιαίτερη περηφάνια για τον Γεώργιο ήταν η άμεσα αναγνωρίσιμη εφημερίδα «Αλήθεια» και το σύμβολο-φυλαχτό του έργου του: μια προσαρμογή της λιθογραφίας του Πικάσο «Δον Κιχώτης» (χωρίς τον Σάντσο). Δεν κατάλαβα αμέσως την ιδέα του, και τότε ο Γεώργιος ανέλαβε να μου εξηγήσει το βάθος της δονκιχωτικής του αποστολής, της μάχης με τους ανεμόμυλους. Στην εκδοχή του, ο Δον Κιχώτης ήταν ένας εύστροφος «τρολ», που επιτίθονταν ανελέητα στους αντιπάλους του, αλλά ταυτόχρονα ένας ανεπανάληπτος ονειροπόλος: «Ξέρουμε ποιοι είμαστε, ενώ αυτοί… Αυτοί είναι απλώς ανεμόμυλοι».

Αυτή η αντι-ψευδαίσθηση αποδείχθηκε μοιραία: οι «ανεμόμυλοι» δεν ήταν τίποτε άλλο παρά αληθινά τέρατα, που ανήκαν σε έναν πανίσχυρο εγκληματικό κόσμο, ο οποίος είχε ήδη εκδώσει την καταδίκη του Γεωργίου. Αυτά τα τέρατα θα τα συναντήσετε στις «γκρίζες ζώνες» αυτού του βιβλίου.

Τα νέα για την εξαφάνιση του Γκονγκάντζε ήρθαν τη νύχτα πριν την πτήση μου για το Τορόντο, μόλις δύο ημέρες μετά την τελευταία μας συνομιλία: «Εδώ, τώρα, κάτι μεγάλο ξεκινάει!».

Και ξεκίνησε.

Η τελευταία τηλεφωνική κλήση του δημιουργού της «Ουκρανικής Αλήθειας» ήρθε στη μνήμη μου καθώς διάβαζα για τον τελευταίο διάλογο του Αντρίϊ «Έντριου» Γαλούστσενκο με την κόρη του. Ήταν η συζήτηση που έγινε λίγο πριν από την εκτέλεσή του. Τότε ήταν επίσης Σεπτέμβριος, δεκατέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του Γκονγκάντζε. Όπως και ο Γκονγκάντζε, ο Γαλούστσενκο, λίγο πριν το τέλος του, ήταν γεμάτος αισιοδοξία, πιστεύοντας στη γρήγορη επιτυχία της ιδεαλιστικής του αποστολής. Όπως και ο Γκονγκάντζε, δολοφονήθηκε από «μεταμορφωμένους» — ανθρώπους που προσποιούνταν ότι υπηρετούν το ουκρανικό κράτος, ενώ στην πραγματικότητα ήταν υποχείρια των αφεντικών της «γκρίζας ζώνης».

Όπως και ο Γκονγκάντζε, ο Γαλούστσενκο έγινε πρώτα πιόνι και στη συνέχεια θύμα σε ένα ξένο παιχνίδι. Και όπως η αλήθεια για τον θάνατο του Γκονγκάντζε, έτσι και η ιστορία της δολοφονίας του Γαλούστσενκο καλύπτεται από μυστήριο. Αυτό το μυστήριο έγινε ακόμη πιο αδιαπέραστο μετά από μια σειρά επακόλουθων θανάτων και εκτελέσεων. Το βιβλίο ρίχνει φως σε αυτή τη σκοτεινή ζώνη, δίνοντας απαντήσεις σε ερωτήματα που το ουκρανικό κράτος, προς ντροπή του, δεν μπορεί ή δε θέλει να δώσει.

Ο Αντρίϊ Γαλούστσενκο ενσαρκώνει σε μεγάλο βαθμό το πνεύμα του ουκρανικού Μαϊντάν του 2014. Ως επιτυχημένος επιχειρηματίας-τεχνοκράτης, συμμετείχε στις λαϊκές διαμαρτυρίες, έγινε αναπληρωτής διοικητής της τρίτης εκατονταρχίας της λαϊκής αυτοάμυνας, επιστρατεύτηκε στο μέτωπο και διακρίθηκε ως ικανός και ταλαντούχος ανιχνευτής. Στη συνέχεια, ανέλαβε διοικητής μιας συνδυασμένης κινητής ομάδας με ευγενή αποστολή την καταπολέμηση του λαθρεμπορίου και της διαφθοράς στη ζώνη του μετώπου. Ωστόσο, η «γκρίζα ζώνη» αντεπιτέθηκε, αφαιρώντας τη ζωή του — όπως και τις ζωές 14 χιλιάδων άλλων, που πλήρωσαν το τίμημα για τον αγώνα της μεταμαϊντανικής Ουκρανίας για την ελευθερία της.

«Το Ευρωμαϊντάν» δεν ήταν απλώς μια εκδήλωση γεωπολιτικής επιλογής ή μια ανύψωση πολιτισμικών αξιώσεων. Ήταν μια πράξη αυτοκάθαρσης για μια χώρα, της οποίας οι δομές είχαν διαβρωθεί από την κυριαρχία των κόκκινων διοικητών και των πρακτόρων της Τσεκά, που είχαν διεισδύσει στις τάξεις του στρατού και των ειδικών υπηρεσιών. Αυτοί συνεχίζουν να αποτελούν απειλή όχι μόνο για την αξιοπρέπεια, αλλά και για την ίδια την εθνική ασφάλεια της χώρας. Εκείνη η πλευρά της αποστολής παραμένει ακόμη ανεκπλήρωτη, και οι αδίστακτες δολοφονίες που περιγράφονται σε αυτό το βιβλίο είναι νίκες της διαβόητης «γκρίζας ζώνης» επί του Μαϊντάν.

Αν ο Γκονγκάντζε μου αποκάλυψε τον Θερβάντες, ο Ολεξίι Μπομπρόβνικοβ μου γνώρισε τον Μελβίλ και τον «Μόμπι Ντικ». Ο δεκάχρονος γιος μου ολοκλήρωσε αυτό που είχε ξεκινήσει. Την ώρα που τελείωνα τη μετάφραση μερικών κεφαλαίων από τη «Γκρίζα Ζώνη», όπου ο συγγραφέας εισάγει την εικόνα του καταστρώματος του πλοίου «Πίκουοντ», από το οποίο ο καπετάνιος Άχαμπ, στην «μονομανιακή» καταδίωξή του για τη Λευκή Φάλαινα, χαράσσει την πορεία του. Ο «Μόμπι Ντικ» είναι το αγαπημένο αγγλόφωνο βιβλίο του συγγραφέα, και όσοι γνωρίζουν τη δομή και τον ρυθμό του θα παρατηρήσουν ομοιότητες στις σελίδες αυτού του έργου.

Η μετάφορα του μεγάλου αμερικανικού μυθιστορήματος εξηγεί την εμμονή του συγγραφέα αυτού του τόμου να λύσει το μυστήριο τριών δολοφονιών που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια της δικής του δημοσιογραφικής έρευνας για επιχειρήσεις λαθρεμπορίου στη ζώνη των στρατιωτικών συγκρούσεων. Αναγκασμένος να διαφύγει από την Ουκρανία, ο Μπομπρόβνικοβ συνεχίζει την καταδίωξη της φάλαινας-δολοφόνου ενώ βρίσκεται στην εξορία, και αυτό το βιβλίο αποτελεί την αποκορύφωση, τη στιγμή που η φαλαινοθηρική βάρκα καθελκύεται, γεμάτη με καμάκια και ναύτες, έτοιμους να αναμετρηθούν με το τεράστιο κήτος.

Υπήρξαν και στο παρελθόν παρόμοιο κυνήγι ή, πιο σωστά, απόπλοι με αντίστοιχο σκοπό, καθώς ερευνητικά ρεπορτάζ έτοιμα για μετάδοση είχαν αποσυρθεί, γραμμένα άρθρα είχαν αφαιρεθεί από την εκτύπωση ή είχαν λογοκριθεί. Όμως το καμάκι που κρατάτε τώρα στα χέρια σας είναι το μεγαλύτερο αυτής της βάρκας. Εάν το μήκος του και οι δυνάμεις του ίδιου του συγγραφέα αρκούν για να πλήξουν τον στόχο — το τέρας που κολυμπά στα γκρίζα νερά — είναι αυτό που θα κληθούμε να ανακαλύψουμε.

Καθώς δούλευα πάνω στη μετάφραση, το παιδί μου έφερε στο σπίτι τον «Μόμπι Ντικ» από τη σχολική βιβλιοθήκη. Ήταν μια συντομευμένη και εικονογραφημένη έκδοση, προσαρμοσμένη για τη σχολική ηλικία. Το παιδί μου την καταβρόχθισε αμέσως. Εγώ, ξεφυλλίζοντας το βιβλίο, του πρότεινα να διαβάσουμε μαζί το πρώτο κεφάλαιο από το πρωτότυπο κείμενο. Έτσι ξεκίνησε στο σπίτι μας μια δική μας οδύσσεια πάνω στο κατάστρωμα του πλοίου «Πίκουοντ», η οποία διήρκεσε όσο περίπου το μισό της πανδημίας¹Αυτό το βιβλίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ρατσιστικό με τα σημερινά πρότυπα ή ακόμη και να συγκριθεί με την προπαγάνδα της «ανωτερότητας της λευκής φυλής». Όταν διαβάσαμε το κεφάλαιο «The Whiteness of the Whale» (Η Λευκότητα της Φάλαινας), είχαμε μια συζήτηση για το πώς έχουν αλλάξει οι άνθρωποι από το 1851 και γιατί παράγραφοι για τους «αγρίους» δεν θα μπορούσαν να εμφανιστούν στον σύγχρονο Καναδά. Επίσης, μιλήσαμε για το πώς το πλαίσιο συχνά καθορίζει το ίδιο το περιεχόμενο!.

Διαβάζοντας το πρωτότυπο, ανακάλυψα ένα λάθος στη δική μου μετάφραση από τα ρωσικά του Μπομπρόβνικοβ στα αγγλικά του Μελβίλ. Στο πρωτότυπο, ο Άχαμπ, διατηρώντας την ισορροπία του στη γέφυρα του καπετάνιου, καρφώνει το οστέινο πόδι του σε ειδικά τρυπημένες τρύπες στις σανίδες και όχι σε αυλάκια που είχαν δημιουργηθεί τυχαία από την αιχμή του οστέινου προσθετικού του ποδιού, όπως αρχικά υπέθεσα. Είναι μια μικρή λεπτομέρεια, αλλά ήμουν ευγνώμων στον Θεό για αυτό το ακούσιο fact-checking.

Στον αναγνώστη μπορεί να φαίνεται ασήμαντο, αλλά η σημασία μιας τέτοιας λεπτομέρειας για έναν δημοσιογράφο ή μεταφραστή είναι ανεκτίμητη. Στη δική μας πραγματικότητα, όπου οι αίθουσες σύνταξης μικραίνουν ολοένα και περισσότερο, οι υπηρεσίες fact-checkers και proofreaders γίνονται πολυτέλεια, και αυτά τα καθήκοντα μεταβιβάζονται στους ίδιους τους δημοσιογράφους, τέτοια λάθη αποκτούν άλλη βαρύτητα. Αυτό έχει προκαλέσει έναν νέο, πρωτόγνωρο φόβο: τον φόβο να δεις τη δουλειά σου δημοσιευμένη με λάθη ή τυπογραφικά, τα οποία θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί αν υπήρχε μια φρέσκια ματιά για την επιμέλεια.

Ίσως αυτή να είναι η μεγαλύτερη υπηρεσία που μπορεί να προσφέρει ένας δημοσιογράφος σε έναν άλλο: να γίνει αυτό το “δεύτερο ζευγάρι” μάτια, ένας φιλικός επιμελητής-ελεγκτής γεγονότων, που διασφαλίζει την ακρίβεια των ρεπορτάζ και των αναλύσεων του συναδέλφου του.

Στην υπόθεση της δολοφονίας του Αντρίϊ Γαλούστσενκο, οι δυνατότητές μου ως ελεγκτή γεγονότων ήταν περιορισμένες, καθώς βρισκόμουν σε άλλη ήπειρο. Όμως, το 2017, οι «Αγώνες των Αήττητων» (Invictus Games) έφεραν στο Τορόντο μια μικρή στρατιά αθλητών-βετεράνων, και είχα την ευκαιρία να δω τον τότε κορυφαίο Ουκρανό αστυνομικό αξιωματούχο Αρσέν Αβάκοβ. Αυτό συνέβη κατά τη διάρκεια της παρουσίασης του δικού του βιβλίου για τα εθελοντικά τάγματα στο ανατολικό ουκρανικό μέτωπο με τη Ρωσία. Όταν συναντηθήκαμε για πρώτη φορά, η συζήτησή μας κύλησε εύκολα, σαν να γνωριζόμασταν χρόνια. Αφού δημιουργήθηκε μια επαφή, τον ρώτησα για την έρευνα σχετικά με τη δολοφονία του Αντρίϊ Γαλούστσενκο. Ο υπουργός μου απάντησε ότι η αστυνομία είχε κάνει ό,τι μπορούσε, αλλά η έρευνα είχε «κολλήσει» στην SBU (Υπηρεσία Ασφαλείας της Ουκρανίας). Πρόσθεσε ότι τα πράγματα γύρω από την υπόθεση «δεν είναι καλά». Αυτό ήταν όλο που είπε.

Παρατήρησα τότε ότι οι Καναδοί δημοσιογράφοι παρακολουθούσαν την υπόθεση πολύ προσεκτικά. Εκείνες τις μέρες στο Τορόντο βρισκόταν και ο πρόεδρος Πετρό Ποροσένκο. Αχ, πόσο θα ήθελα να τον ρωτήσω για αυτή την υπόθεση, έστω και μόνο για να του υπενθυμίσω ότι η ιστορία «δεν έχει πεθάνει ακόμα».

Τότε ρωτούσα τους βετεράνους που συμμετείχαν στους Αγώνες, αλλά κανείς δεν είπε ούτε λέξη. Κάποιοι σήκωσαν τους ώμους, άλλοι έγνεψαν με το κεφάλι και σιώπησαν, λες και με αυτή τη σιωπή απωθούσαν την ίδια την ερώτηση, που χαλούσε την εορταστική ατμόσφαιρα. Δημιουργήθηκε η αίσθηση ότι η ερώτηση προκάλεσε επιφυλακτικότητα και ένταση. Ειδικά αποθαρρυντικό ήταν όταν έβγαινε από τα χείλη ενός ξένου δημοσιογράφου — έστω και κάποιου που μιλά ουκρανικά με καναδική προφορά, αλλά παραμένει ξένος.

Ο αποθαρρυντικός χαρακτήρας αυτής της ιστορίας βρίσκεται και στο γεγονός ότι μιλά για δολοφονίες μεταξύ δικών μας στη διάρκεια ενός πολέμου, όπου ο μοναδικός στόχος θα έπρεπε να είναι τα ρωσικά προπύργια κατοχής. Και τα πράγματα γίνονται ακόμα χειρότερα: ο Γαλούστσενκο δεν ήταν το μοναδικό θύμα των επιθέσεων στις 2 και 3 Σεπτεμβρίου 2015. Τα στοιχεία στον τόπο των εγκλημάτων καταστρέφονταν εσκεμμένα, και η επίσημη έρευνα έχει βαλτώσει.

Δεν ρώτησα τα μέλη της οικογένειας του Αντρίϊ αν χαίρονται που η ουκρανική Υπηρεσία Ασφαλείας ονόμασε ένα πανεπιστημιακό μάθημα για την κυβερνοασφάλεια στη μνήμη του Γαλούστσενκο. Παρόλα αυτά, η κόρη του, Αναστασία, έξι χρόνια μετά τον θάνατο του πατέρα της, θέλει να φτάσει στην αλήθεια αυτής της ιστορίας. Η συνομιλία μαζί της ήταν άλλο ένα στοιχείο του ελέγχου γεγονότων που κατάφερα να πραγματοποιήσω²Η συζήτησή μου με την Αναστασία Γαλούστσενκο πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 2021..

Στη συνέχεια ήρθε η δική μου δουλειά πάνω σε ένα ντοκιμαντέρ που αφορούσε ένα επεισόδιο μη άμεσα συνδεδεμένο με αυτό το βιβλίο: η ιστορία της κατάρριψης της πτήσης PS 752. Η δουλειά πάνω σε αυτό το υλικό³“Exclusive: W5 finds more than 2K civilians killed in airplane shootdowns since Second World War” by Steve Bandera, March 26, 2021, https://www.ctvnews.ca/w5/exclusive-w5-finds-more-than-2k-civilians-killed-in-airplane-shootdowns-since-second-world-war-1.5362523 αποτέλεσε μια επιπλέον επιβεβαίωση, μια μετα-επιβεβαίωση του βασικού μαθήματος που δίνει αυτό το βιβλίο. Δεν θα αποκαλύψω όλα τα χαρτιά από την αρχή· το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι τα στοιχεία για την παρουσία προϊόντων της σοβιετικής και ρωσικής στρατιωτικής βιομηχανίας περιγράφουν τα όρια αυτών των ζωνών, όπου έχασαν τη ζωή τους απλοί πολίτες που, ανυποψίαστοι, πετούσαν με πολιτικά αεροπλάνα προς διάφορα μέρη του κόσμου.

Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου για το ντοκιμαντέρ, ανακάλυψα αναφορές για 2127 θύματα (σύμφωνα με τις ελάχιστες εκτιμήσεις), που σκοτώθηκαν σε 50 αεροπορικές καταστροφές μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Από αυτά, 485 θύματα σκοτώθηκαν σε καταστροφές αεροσκαφών που καταρρίφθηκαν από στρατιωτικά μέσα· 365 από αυτά (75,3%) ήταν αποτέλεσμα επιθέσεων από σοβιετικά μαχητικά αεροσκάφη μεταξύ 1947 και 1989. Έτσι, από τους φορητούς πυραύλους MANPADS (Man-Portable Air-Defense Systems) τύπου «Στρελά» έως τα σύνθετα συστήματα «Μπουκ», η σοβιετικο-ρωσική στρατιωτική τεχνολογία στέρησε τη ζωή σε 1005 ανθρώπους, αποτελώντας την αιτία τουλάχιστον του 61,2% όλων των θυμάτων μεταξύ των πολιτών από συστήματα αεράμυνας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Μεταξύ αυτών των θυμάτων συγκαταλέγονται οι επιβάτες της πτήσης 1812 της αεροπορικής εταιρείας «Siberia Airlines», η οποία καταρρίφθηκε από πύραυλο S-200 (προκάτοχο των γνωστών συστημάτων S-300, που επίσης αναφέρονται σε αυτό το βιβλίο) στην Κριμαία, τις ίδιες ημέρες που ο πρόεδρος της Ουκρανίας Λεονίντ Κούτσμα παρακολουθούσε επιδείξεις δεξιοτήτων των Ουκρανών χειριστών πυραύλων στη Μαύρη Θάλασσα. Το περιστατικό συνέβη το 2001, λίγο περισσότερο από έναν χρόνο μετά τη δολοφονία του Γκονγκάντζε. Ενώ σε εκείνη την περίπτωση οι Ουκρανοί στρατιωτικοί αποδείχθηκαν υπεύθυνοι για την τραγωδία, το 2014 η Ουκρανία έγινε ακούσια τόπος εγκλήματος, όταν η πτήση MH-17 καταρρίφθηκε από ρωσικό σύστημα «Buk», στοιχίζοντας τη ζωή και στους 298 επιβαίνοντες.

Στον κατάλογο των τραγωδιών που προκλήθηκαν με τη συμμετοχή σοβιετικών-ρωσικών συστημάτων αεράμυνας περιλαμβάνεται και η καταστροφή του 1994, που στοίχισε τη ζωή δώδεκα ατόμων, μεταξύ αυτών και των προέδρων της Ρουάντα και του Μπουρούντι, προκαλώντας τις μαζικές δολοφονίες εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας στη Ρουάντα.

Η Ουκρανία ήταν ο προορισμός της πρόσφατης πτήσης PS 752, όταν η ουκρανική αεροπορική εταιρεία αποφάσισε να απογειώσει το αεροσκάφος από την Τεχεράνη λίγες ώρες μετά τον πυραυλικό βομβαρδισμό στρατιωτικής βάσης των ΗΠΑ στο Ιράκ από τις ιρανικές ένοπλες δυνάμεις. Τότε, ένα ρωσικής κατασκευής σύστημα «Tor» εκτόξευσε δύο πυραύλους, που στέρησαν τη ζωή σε 176 ανθρώπους.

Παρά το φονικό ιστορικό τους, τα πιο σύγχρονα μοντέλα «Buk» και «Tor» παρουσιάστηκαν σε παρέλαση στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας κατά τον εορτασμό της Ημέρας της Νίκης το 2020, μόλις μισό χρόνο μετά την προαναφερθείσα τραγωδία. «Και εσύ μπορείς να σκορπίσεις δυστυχία, όπως και η Μόσχα!» — λες και έλεγε αυτή η παρέλαση σε όσους είναι πρόθυμοι να αγοράζουν ρωσικά όπλα.

Ο κατάλογος που ξεκινήσαμε νωρίτερα περιλαμβάνει και την τραγωδία της πτήσης 902 της αεροπορικής εταιρείας «Aeroflot» πάνω από το Κρασνογιάρσκ το 1962, όταν 84 άνθρωποι σκοτώθηκαν από πύραυλο που εκτοξεύτηκε κατά τη διάρκεια σοβιετικών στρατιωτικών ασκήσεων. Τα ίχνη της καταστροφής καλύφθηκαν, αλλά η έρευνα που διεξήχθη από κάποιον Βλαντιμίρ Ζελένσκι (όχι τον σύγχρονό μας, αλλά τον τότε αναπληρωτή επικεφαλής του σχεδιαστικού γραφείου Σ. Τούπολεβ) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η έκρηξη στο εσωτερικό του αεροσκάφους προκλήθηκε από τη διείσδυση ξένου αντικειμένου μέσα από την άτρακτο. Η αλήθεια, τελικά, ήρθε στο φως.

Σε αυτόν τον κατάλογο πρέπει να προστεθούν και οι καταστροφές δύο πολιτικών πτήσεων στη Γεωργία, όταν, με διαφορά μιας ημέρας τον Σεπτέμβριο του 1993, 135 άνθρωποι σκοτώθηκαν από «αμπχαζούς αντάρτες» κατά τη διάρκεια της πτήσης τους προς το Σοχούμι. Αυτούς τους «αντάρτες» θα τους συναντήσετε επίσης στις σελίδες αυτού του βιβλίου.

Με λίγα λόγια, η πλειονότητα των παράλογων θανάτων και καταστροφών, εντελώς ανθρωπογενούς χαρακτήρα, κατά τη διάρκεια ατυχημάτων στην πολιτική αεροπορία μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου προκλήθηκε από πυραύλους αεράμυνας σοβιετικής και ρωσικής κατασκευής. Η σημασία της παρουσίας εκτοξευτών, που αγοράστηκαν από κυβερνήσεις διαφόρων χωρών μέσω του «σοβιετικού στρατιωτικού εμπορίου», αποκαλύπτεται στις σελίδες αυτής της αφήγησης.

Το ταξίδι μέσα στον χρόνο και τον χώρο, που ξεκινά ο αναγνώστης αυτή τη στιγμή, χωρίζεται σε 22 «ζώνες». Κάθε μία από αυτές είναι υφασμένη με αλυσίδες γεγονότων που συνδέουν τόπους και στιγμές αυτής της ντοκουμενταρίστικης αφήγησης. Η ακρίβεια αφορά τα αποδεικτικά στοιχεία για τα εγκλήματα, ενώ η ανασύσταση γεγονότων που απέχουν χρονικά είναι πιο γενική. Αυτή είναι μια ντοκουμενταρίστικη σάγκα που εκτείνεται σε αρκετές δεκαετίες: από την επιστροφή του παππού του συγγραφέα, Kyrylo Μπομπρόβνικοβ, από τη Γερμανία το 1945, έως την κορύφωση της ιστορίας, όταν ο ίδιος ο συγγραφέας αναχωρεί για τη Γερμανία τον χειμώνα του 2016.

Η θλιβερή πραγματικότητα είναι ότι ένα τέτοιο κείμενο θα μπορούσε να γραφτεί μόνο από κάποιον που έχει αφήσει το σπίτι του και βρίσκεται εκτός της εμβέλειας της «γκρίζας ζώνης», η οποία έχει ήδη αποδείξει την ικανότητά της να σκοτώνει όσους προσπαθούν να τη διερευνήσουν.

Προτού ο αναγνώστης εμπλακεί στο αυτοβιογραφικό μέρος του βιβλίου, θα περάσει κάποιον χρόνο στα ξυλοκοπία του ΓΚΟΥΛΑΓΚ της δεκαετίας του 1970, στην άκρη της ερήμου της Σαχάρας και στην καρδιά της «ελεύθερης ζώνης» των Σαχράουι — μιας ακόμα «γκρίζας ζώνης».

Στη συνέχεια, η αφήγηση θα τον οδηγήσει στο Κίεβο την εποχή του πυρηνικού ατυχήματος στο Τσερνόμπιλ. Το 1992 θα βρεθεί για πρώτη φορά στη Γεωργία, μια χώρα που θα τον φέρνει πίσω ξανά και ξανά το 2008, το 2015 και το 2018. Η Σακάρτβελο θα προσφέρει στον ίδιο τον συγγραφέα έμπνευση και καταφύγιο. Στην αφήγηση, η Γεωργία θα διαδραματίσει και έναν άλλο ρόλο, παρουσιάζοντας παραδείγματα δημιουργίας «γκρίζων ζωνών» στην Αμπχαζία και τη Νότια Οσετία. Η λογική αυτών των ζωνών θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τον Λίβανο του 2003, με μερικές ενδιάμεσες στάσεις στη Λευκορωσία…

Ο Μπομπρόβνικοβ θα βρεθεί στη Γεωργία τις ίδιες ημέρες που η Ρωσία ξεκινά στρατιωτική εκστρατεία εκεί το 2008. Εκείνη την περίοδο αποκτά την πρώτη του εμπειρία ως πολεμικός ανταποκριτής — χρόνια πριν ο πόλεμος αγγίξει την ίδια την Ουκρανία.

Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν μετά το Μαϊντάν του 2014. Ο συγγραφέας βρέθηκε στην Κριμαία στις 27 Φεβρουαρίου, κατά την πρώτη εβδομάδα της ρωσικής επιχείρησης «επιστροφής» της Κριμαίας στη δική της επικράτεια. Ο Μπομπρόβνικοβ πέρασε αρκετές εβδομάδες στη Συμφερούπολη, στο Τσονγκάρ, στην Ευπατόρια, στο Μπαχτσισαράι και στη Σεβαστούπολη. Μετά την έναρξη της ρωσικής εισβολής στην ανατολική Ουκρανία, διέσχισε τις γραμμές του μετώπου κατά μήκος και πλάτος (Ντεμπάλτσεβε, Μαριούπολη, Σλοβιάνσκ, Κραματόρσκ) για να φτάσει, τελικά, στην πόλη Schastia (Ευτυχία) της περιφέρειας του Λουγάνσκ.

Εκεί, μέτρησε αντίστροφα τις τελευταίες στιγμές πριν από την έναρξη του 2015, χωρίς να υποψιάζεται τη μελλοντική σειρά δολοφονιών που θα λάβουν χώρα στο «σκοτεινό κέντρο» της «γκρίζας ζώνης». Ο δρόμος προς το Schastia θα αποτελέσει τη ραχοκοκαλιά αυτής της ιστορίας, τον κύριο συνδετικό της κρίκο. Σε έναν από αυτούς τους δρόμους κοντά στο Schastia, ο συγγραφέας ταξίδευε μαζί με τον Αντρίϊ Γαλούστσενκο, μόλις δύο ημέρες πριν τη βάναυση δολοφονία του.

Ο αναγνώστης αυτών των γραμμών θα επισκεφθεί και τη Δυτική Ουκρανία, περιοχές που απλώνονται στις δύο πλευρές των κορυφών των Καρπάθιων — στο Ιβανο-Φρανκίβσκ, το Ouzhhorod και το Moukacheve. Εκεί, στα σύνορα από την αντίθετη πλευρά, θα αναρωτηθεί: μήπως η «γκρίζα ζώνη» έχει καταπιεί ολόκληρη τη χώρα, από τη Δύση έως την Ανατολή της; Ο αναγνώστης θα περάσει μερικές εβδομάδες κρυμμένος στο λιμάνι της Οδησσού, ελπίζοντας ότι η Μαύρη Θάλασσα θα ξεβράσει στην ακτή μια απάντηση στα πολυάριθμα «μηνύματα σε μπουκάλι» που έχει ρίξει στα νερά της.

Το κύριο μέρος της ιστορίας θα εκτυλιχθεί στο Κίεβο, την πόλη όπου γεννήθηκε ο συγγραφέας του μυθιστορήματος, μεγάλωσε σε μια λαϊκή συνοικία και έζησε μια ζωή γεμάτη περιπέτειες, κατακτώντας μια επιτυχημένη καριέρα στη δημοσιογραφία. Θα μάθετε για την οικογένεια των Μπομπρόβνικοβ (Σημ. μεταφρ. ΄Бобер – bober – ο κάστορας΄), των οποίων οι ρίζες και το ίδιο το όνομα συνδέονται με τα φράγματα που έχτιζαν οι κάστορες στους παραπόταμους του Δνείπερου. Εδώ, ο παππούς του κεντρικού ήρωα θα του διδάξει πώς να ζει και να αγαπά.

Αυτή η ιστορία περιλαμβάνει πολύ πάθος για τη ζωή, γαστρονομικές απολαύσεις, έντονα συναισθήματα, προσωπικές μαρτυρίες, επιστολές και στοχασμούς, τα οποία ο συγγραφέας έχει ενσωματώσει στις δικές του «επιτόπιες μελέτες για την ουκρανική σεξουαλικότητα».

Θα κατεβούμε στα υπόγεια της μποέμικης ζωής του Κιέβου, θα βρεθούμε στην καρδιά του Μαϊντάν του 2013, στη δημοσιογραφική αίθουσα σύνταξης ενός από τα μεγαλύτερα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης. Εκεί είναι που θα αρχίσει να ξετυλίγεται αυτή η ιστορία. Πόσα λίγα ήξεραν εκείνοι που προσπαθούσαν να εκφοβίσουν τον Μπομπρόβνικοβ για τη δημοσιογραφική διαίσθηση και το γεγονός ότι η «επαγγελματική παραμόρφωση» από τη δουλειά μας θυμίζει παιδική περιέργεια. Όσο πιο συχνά λες «Μην ανακατεύεσαι!», τόσο περισσότερο πυροδοτείς την αγορίστικη περιέργεια. Αυτός είναι και ο λόγος που, παρά τις επτά απειλές και τουλάχιστον τρεις βίαιες επιθέσεις, κρατάτε τώρα αυτό το βιβλίο στα χέρια σας.

«Για όλα υπάρχει ο δικός του χρόνος, και κάθε πράγμα έχει την ώρα του κάτω από τον ουρανό», όπως έγραψε ο κλασικός, και αυτό το βιβλίο κυκλοφορεί σε μια στιγμή που η ιστορία που διηγείται δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Γράφω αυτές τις γραμμές στα τέλη Ιουλίου του 2021, μία εβδομάδα πριν την έναρξη του Αυγούστου, του αγαπημένου μήνα της Μόσχας για την εκκίνηση στρατιωτικών επιχειρήσεων στον μετασοβιετικό χώρο, όπου επιχειρεί να επιβάλει την ηγεμονία της «γκρίζας ζώνης» της.

Η αλήθεια για τις δολοφονίες που ερευνά ο συγγραφέας — οι εκτελέσεις του Αντρίϊ Γαλούστσενκο, του Dmytro Zharuk και του Volodymyr Kyian στην περιφέρεια του Λουγάνσκ στις 2 και 3 Σεπτεμβρίου 2015 — παραμένει ακόμη καλυμμένη από το πέπλο του μυστηρίου. Ο συγγραφέας συνέλεξε όλα τα διαθέσιμα σε αυτόν στοιχεία και μαρτυρίες για να ολοκληρώσει τη δημοσιογραφική του αποστολή, η οποία ταυτίστηκε με την αποστολή του Αντρίϊ Γαλούστσενκο: να φέρει εις πέρας την υπόθεση που ξεκίνησαν μαζί, αλλά τελικά κληροδοτήθηκε μόνο σε εκείνον. Να επιτύχει δικαιοσύνη για τις τρεις δολοφονίες που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνάς τους.

Η στιγμή για αυτή τη δικαιοσύνη θα έρθει, αλλά το πότε ακριβώς είναι αδύνατο να προβλεφθεί. Η μετασοβιετική ιστορία της Ουκρανίας, δυστυχώς, είναι γεμάτη με τέτοιους άλυτους γρίφους: από την αλήθεια για τις κασέτες του Melnychenko και τον ρόλο τους στη δολοφονία του Γκονγκάντζε, μέχρι τις πολλές άλλες ύποπτες, ανεξιχνίαστες δολοφονίες πολιτικών, δημοσιογράφων και κοινωνικών ακτιβιστών. Κάθε προσπάθεια που στοχεύει στη διαλεύκανση τέτοιων υποθέσεων αξίζει ειλικρινή υποστήριξη, γιατί από τη δικαιοσύνη σε αυτές τις περιπτώσεις εξαρτάται το αληθινό νόημα της φράσης: «Η Ουκρανία δεν είναι Ρωσία».

Στεφάν Μπαντέρα. 24.07.2021

Μετάφραση από τα ουκρανικά της Γαλήνης Μασλιούκ.

 

1 Αυτό το βιβλίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ρατσιστικό με τα σημερινά πρότυπα ή ακόμη και να συγκριθεί με την προπαγάνδα της «ανωτερότητας της λευκής φυλής». Όταν διαβάσαμε το κεφάλαιο «The Whiteness of the Whale» (Η Λευκότητα της Φάλαινας), είχαμε μια συζήτηση για το πώς έχουν αλλάξει οι άνθρωποι από το 1851 και γιατί παράγραφοι για τους «αγρίους» δεν θα μπορούσαν να εμφανιστούν στον σύγχρονο Καναδά. Επίσης, μιλήσαμε για το πώς το πλαίσιο συχνά καθορίζει το ίδιο το περιεχόμενο!

2 Η συζήτησή μου με την Αναστασία Γαλούστσενκο πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 2021.

3 “Exclusive: W5 finds more than 2K civilians killed in airplane shootdowns since Second World War” by Steve Bandera, March 26, 2021, https://www.ctvnews.ca/w5/exclusive-w5-finds-more-than-2k-civilians-killed-in-airplane-shootdowns-since-second-world-war-1.5362523