Ο Ihor Lylo είναι διδάκτωρ Ιστορίας, αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Μεσαιωνικής και Βυζαντινής Ιστορίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Ivan Franko του Λβιβ, επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κάνσας, στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο (ΗΠΑ), στο Πανεπιστήμιο Jagiellonian (PL). Συγγραφέας ιστορικών μονογραφιών, εγχειριδίων και άρθρων για τη λαϊκή επιστήμη. Ερευνητής της ιστορίας της Ουκρανίας, ειδικός στην ιστορία της κουζίνας της Γαλικίας. Θέμα διδακτορικής διατριβής: «Οι Έλληνες στην Επικράτεια των Ρως κατά τον 15ο έως 18ο αιώνα».

 

Η οικογένεια Ματζαπέτα. Ελληνικά πορτρέτα από το Λβιβ*

Σημείωση

Στα τέλη του 16ου αιώνα, ο Έλληνας έμπορος Μανουήλ Μαντζαπέτας μετακόμισε στο Λβιβ. Έτσι, ξεκίνησε η ιστορία αυτής της οικογένειας στα εδάφη της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας και της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Για πολλά χρόνια, οι Μαντζαπέτηδες ήταν ενεργά μέλη της τοπικής κοινωνίας, συμβάλλοντας με κάθε δυνατό τρόπο στην ανάπτυξη της εκπαίδευσης και του πολιτισμού. Δυστυχώς, λόγω υποκειμενικών συνθηκών, οι ιστορίες της ζωής των εκπροσώπων της παρέμειναν για πολύ καιρό εκτός της προσοχής των ερευνητών. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται σε αυτό το άρθρο θα βοηθήσουν να αλλάξει αυτή η κατάσταση.

Λέξεις-κλειδιά: Μαντζαπέτας, Λβιβ, Κρήτη, Σταυροπηγιακή Αδελφότητα του Λβιβ, εμπόριο.

Annotation

In the last decade of the 16th century, the Greek merchant Manuel Madzapeta moved to Lviv. Thus, he began the history of this family in the lands of the Polish-Lithuanian Commonwealth and the Russian Empire. For a long time, the Madzapetas were active members of local society, contributing to the development of education and culture in every possible way. Unfortunately, due to subjective circumstances, the life stories of its representatives have long remained outside the attention of researchers. The facts presented in this article will help to change this situation.

Keywords: Madzapeta, Lviv, Crete, Lviv Dormition Brotherhood, trade.

Στην πολυτάραχη ιστορία του Λβιβ, υπήρξαν προσωπικότητες που έλαμψαν σαν φωτεινά αστέρια, αφήνοντας πίσω τους σημαντική αρχιτεκτονική, πολιτική και πνευματική κληρονομιά. Παράλληλα, υπάρχουν πολλά παραδείγματα ατόμων ή ακόμα και ολόκληρων οικογενειών, που, παρόλο που αξιοποίησαν πλήρως τις δημιουργικές τους δυνατότητες, έμειναν αδικαιολόγητα στη σκιά της ιστορίας. Η ιστορία της ελληνικής οικογένειας Μαντζαπέτα είναι ένα από αυτά τα παραδείγματα.

Ο πρώτος Έλληνας με αυτό το επώνυμο στη γη του Λβιβ ήταν ο Μανουήλ (Μανόλης, Μάνος). Υπάρχουν λόγοι να πιστεύουμε ότι μπορεί να καταγόταν από το νησί της Κρήτης. Σε δημοσιευμένα έγγραφα του 1563, γίνεται αναφορά σε έναν έμπορο με το όνομα «Μανόλης Ντατσύπρης, επονομαζόμενος Ματζαπέτας»¹. Δεν γνωρίζουμε αν πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, αλλά έχουμε στοιχεία που δείχνουν ότι κάποιος με το ίδιο όνομα και επώνυμο ζούσε στο Λβιβ στα τέλη του 16ου αιώνα, στην οδό Ρούσκα, στο σπίτι του πεθερού του, Έλληνα στην καταγωγή, του Γαβριήλ Λάνγκης.

Ο Μανόλης Ματζαπέτας συμμετείχε ενεργά στο εμπόριο μεταξύ της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας (Rzeczpospolita) και της Μεσογείου, εντάχθηκε στην Αδελφότητα της Σταυροπηγίας του Λβιβ και βοήθησε τους απογόνους του να ενταχθούν και αυτοί. Αυτή η πλευρά της δραστηριότητας της οικογένειας έχει ήδη τραβήξει την προσοχή των ερευνητών².

Το 1587, μαζί με άλλους Έλληνες εμπόρους, ο Μαν. Μαντζαπέτα έστρεψε το ενδιαφέρον του στο περιφερειακό παζάρι στην πόλη Γιαροσλάβ, συμβάλλοντας έτσι στο να μετατραπεί η πόλη αυτή σε σημαντικό κόμβο στο εμπόριο της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας με τις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Μεσογείου³. Στα μέσα του 16ου αιώνα, είχε δημιουργηθεί ένα καλά εδραιωμένο εμπορικό δίκτυο μεταξύ των εδαφών που είχαν τεθεί υπό την κυριαρχία της Βενετίας μετά την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και των πόλεων Λβιβ και Καμιανέτς-Ποντίλσκι. Σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία έπαιξαν οι Έλληνες που είχαν εγκατασταθεί στα εδάφη της Μολδαβίας και της Βλαχίας, τα οποία ελέγχονταν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία⁴.

Ένας από αυτούς τους μεσάζοντες ήταν ο Νικόλαος Νεβρίδης, πληρωτής τελωνειακών δασμών στη Μολδαβία, ο οποίος είχε επανειλημμένα επιχειρηματικές συναλλαγές με τον Κωνσταντίνο Κορνιακτό και τον Μ. Μαντζαπέτα⁵. Οι κύριες εισαγωγές κρητικών προϊόντων στην Πολωνία ήταν τα γλυκά και ημίγλυκα κρασιά. Από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, η ζήτηση για αυτά αυξήθηκε σημαντικά μεταξύ των καταναλωτών της Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης, με τη “μαλβαζία”⁶ (κρητικό γλυκό, λιαστό κρασί) να κατακτά την πρώτη θέση. Στην εποχή της μεγαλύτερης άνθησης, το ένα πέμπτο του συνόλου του κρασιού που παρήγαγε η Κρήτη εξαγόταν στην Πολωνο-Λιθουανική Κοινοπολιτεία⁷. Ο Μ. Μαντζαπέτας ήταν από τους εμπόρους που εκμεταλλεύτηκαν αυτή την ευνοϊκή συγκυρία. Εκτός από το Λβιβ, επιδίωξε ενεργά να επεκτείνει τα επιχειρηματικά του συμφέροντα στην ευρύτερη περιοχή.

Με την προτροπή του ιδρυτή της πόλης Zamość, του καγκελάριου του Στέμματος, Jan Zamoyski (1542-1605), ο Μαντζαπέτας άνοιξε εμπορικό γραφείο εκεί. Η σοβαρότητα των προθέσεών του να μετακομίσει στο Zamość αποδεικνύεται από το γεγονός ότι σύντομα αγόρασε ένα σπίτι⁸ κοντά στην κεντρική πλατεία του Λβιβ, Rynok. Αυτή η προσπάθεια να μεταφέρει την επιχείρησή του σε μια πιο ευνοϊκή τοποθεσία τον έφερε σε σύγκρουση με τις αρχές του Λβιβ, οι οποίες ανησυχούσαν για την απώλεια ενός τόσο σημαντικού πληρωτή φόρων. Το 1588, οι φρουροί της πόλης προσπάθησαν να εμποδίσουν τον Μ. Μαντζαπέτα να παρακάμψει την τελωνειακή αποθήκη στο Λβιβ και να μεταφέρει μια μεγάλη ποσότητα μαλβαζίας στο Zamość⁹.

Η έντονη επιχειρηματική του δραστηριότητα δεν επέτρεπε στον έμπορο να παρακολουθεί πλήρως τις κοινωνικές διεργασίες που λάμβαναν χώρα μεταξύ της ορθόδοξης κοινότητας του Λβιβ και των τοπικών αρχών. Ωστόσο, αυτό δεν μειώνει τη σημασία του Μ. Μαντζαπέτα στον κοινωνικό ιστό της πόλης. Ο γάμος του με τη Μαρίνα Λανγκίσιβνα, κόρη ενός από τα πιο σημαίνοντα μέλη της αδελφότητας και Ελληνίδας στην καταγωγή, του Γαβριήλ Λάνγκη, θα έπρεπε να του εξασφαλίσει την υπηκοότητα του Λβιβ. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες σχετικά με το ζήτημα αυτό. Πιθανολογείται ότι ο Μανουήλ δεν απέκτησε την ιδιότητα του πολίτη, καθώς δεν επιθυμούσε να αναλάβει τις νομικές και φορολογικές υποχρεώσεις που συνόδευαν αυτή την ιδιότητα.

Στις συλλογές του Ιστορικού Μουσείου του Λβιβ υπάρχει ένα πορτρέτο σε φυσικό μέγεθος ενός αστού, γνωστού ως «Έλληνας Μάνο»¹⁰. Εδώ και χρόνια θεωρείται πως αυτό το πορτρέτο απεικονίζει τον Μανουήλ. Παρά τις περίπλοκες σχέσεις του με τις τοπικές αρχές, ο Μαντζαπέτας ήταν σεβαστός ανάμεσα στους Ρως του Λβιβ, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι θάφτηκε με τιμές στην κρύπτη της εκκλησίας της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Λβιβ, ως εξέχων και τιμώμενος αδελφός¹¹.

Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά που διέκρινε ευνοϊκά την οικογένεια Ματζαπέτα από άλλους πολίτες και εμπόρους ελληνικής καταγωγής ήταν η μόρφωσή τους. Σύμφωνα με τους σύγχρονούς τους, κατείχαν μία από τις καλύτερες ιδιωτικές βιβλιοθήκες στο Λβιβ. Σε σύγκριση με τις βιβλιοθήκες άλλων αδελφών, η βιβλιοθήκη τους ξεχώριζε τόσο για το μέγεθός της (η απογραφή αναφέρει 136 τίτλους, αν και ο πραγματικός αριθμός ανέρχεται στους 212) όσο και για την ποικιλομορφία στις γλώσσες και τα γνωστικά πεδία¹².

Μεταξύ των εκδόσεων που καταγράφονται, περιλαμβάνονται “Bіblia Graeca in folio”, “Η Ιατροχημική Φαρμακοποιία“, “Ο Γαληνός“, “Η Σχολή του Σαλέρνο“, ο “Zilnik“, “Η Ιστορία της Πολωνίας“ και ένα βιβλίο για την αρμονία, “Tabulature“¹³. Τα συμπεράσματα της Yulia Shustova από την ανάλυση της απογραφής αναδεικνύουν ορθά τη μοναδικότητα της βιβλιοθήκης, η οποία περιείχε πολλά βιβλία όχι μόνο θρησκευτικού χαρακτήρα, αλλά και εκπαιδευτικού και φιλοσοφικού περιεχομένου¹⁴.

Μετά το θάνατο του Μανουήλ, τη φροντίδα της βιβλιοθήκης ανέλαβε ο γιος του, Κωνσταντίνος. Στα αρχεία του Λβιβ, αναφέρεται ήδη ως “civis Leopoliensis”¹⁵ (πολίτης του Λβιβ). Οι σημειώσεις του, καθώς και η βιβλιογραφία από την οικογενειακή βιβλιοθήκη, χρησιμοποιούνταν ενεργά από τους μαθητές του σχολείου της αδελφότητας.

Η παρουσία στη συλλογή έργων του Δημοσθένη, του Βιργίλιου και του Αισώπου, καθώς και πολυάριθμων πολεμικών συγγραμμάτων, αποδεικνύει το υψηλό επίπεδο μόρφωσης τόσο των μελών της οικογένειας Μαντζαπέτα όσο και των διανοουμένων της κοινωνίας του Λβιβ γενικότερα. Οι Μαντζαπέτηδες είχαν επίσης καλό γούστο στην καθημερινή ζωή. Ο Κωνσταντίνος Μαντζαπέτας συγκέντρωσε στο σπίτι του μια αξιόλογη συλλογή πινάκων ζωγραφικής, η οποία περιελάμβανε περίπου πενήντα πορτραίτα¹⁶.

Όλα αυτά, σε συνδυασμό με την ενεργή του συμμετοχή στην αδελφότητα, ενίσχυσαν την κοινωνική του σημασία. Στις 7 Απριλίου 1625, μετά το γάμο του, δώρισε στην αδελφότητα δύο ανατολίτικα χαλιά – «με λευκή βάση και μαύρα στίγματα»¹⁷. Το 1633, η αδελφότητα του ανέθεσε, μαζί με τον κληρικό Β. Μπουνέφσκι, την ευθύνη για τη βελτίωση του επιπέδου του εκκλησιαστικού τραγουδιού μεταξύ των μαθητών της σχολής. Στην ίδια συνεδρίαση, ο Κωνσταντίνος Ματζαπέτας διορίστηκε αναπληρωτής σενιόρ και έλαβε τα κλειδιά του ταμείου.

Ωστόσο, στα μητρώα της αδελφότητας για τα έτη 1634 και 1635, καταγράφεται συχνά ως απών λόγω των εμπορικών του δραστηριοτήτων. Αυτό ήταν μια συνηθισμένη πρακτική μεταξύ των Ελλήνων του Λβιβ, οι οποίοι, αν και διατηρούσαν το δικαίωμα ψήφου, ήταν μάλλον εικονικά παρά ενεργά μέλη της κοινότητας λόγω των συχνών εμπορικών ταξιδιών τους. Το όνομα του Κωνσταντίνου Ματζαπέτα εμφανίζεται σε διάφορα έγγραφα, που αφορούν εμπορικές συμφωνίες, πληρεξούσια υπέρ άλλων εμπόρων, καθώς και συστάσεις για άτομα που επιδίωκαν να αποκτήσουν τα δικαιώματα της πόλης¹⁸.

Αξιοσημείωτο είναι ότι, εν μέσω των δύσκολων σχέσεων μεταξύ των αρχών και του ντόπιου πληθυσμού των Ρως, οι Έλληνες απολάμβαναν περισσότερες ευκαιρίες για επιχειρηματική δραστηριότητα. Παρά την ορθόδοξη πίστη τους, δεν θεωρούνταν απείθαρχοι από τις καθολικές αρχές¹⁹. Παράλληλα, συνεισέφεραν στη συγκέντρωση κεφαλαίων για το ταμείο της αδελφότητας.

Ο Κωνσταντίνος Ματζαπέτας αναφέρεται επίσης ως σημαντική προσωπικότητα σε έγγραφα της εποχής. Το 1637 συνέταξε μια απογραφή των κειμηλίων του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου²⁰, ενώ το όνομά του εμφανίζεται ξανά το 1643, μεταξύ των γερόντων των Ρως²¹.

Οι εκδοχές σχετικά με τον χρόνο και τον τόπο του θανάτου του Κ. Ματζαπέτα παραμένουν συγκεχυμένες. Ο W. Lozinski υποστήριξε ότι το 1648, πριν τα στρατεύματα του Bohdan Khmelnytsky φτάσουν στο Lviv, ο Ματζαπέτα μετακινήθηκε επειγόντως στη Βαρσοβία, όπου και πέθανε ξαφνικά²². Αντίθετα, ο Jan Reichman πίστευε ότι ο θάνατός του επήλθε στο Λβιβ το 1649. Η πιο αξιόπιστη εκδοχή φαίνεται να είναι αυτή του Fedir Sribnyi, ο οποίος ήταν πεπεισμένος ότι ο Ματζαπέτα πέθανε στη Βαρσοβία και ότι ο γαμπρός του, Ivan Dorofejovych, μετέφερε τη σορό του αργότερα στη Βίλνα²³.

Όταν η είδηση του θανάτου του έφτασε στην πόλη, οι Ουκρανοί ακτιβιστές απαίτησαν από τις αρχές του Λβιβ να μεταβιβάσουν την περιουσία του αποθανόντος στη Σταυροπηγιακή Αδελφότητα, υποστηρίζοντας ότι ο Ματζαπέτα είχε εκκρεμείς πιστωτικές υποχρεώσεις προς αυτούς²⁴. Για την κάλυψη των χρεών του, η αδελφότητα εξαγόρασε το σπίτι του από τους κληρονόμους του, καταβάλλοντας το ποσό της διαφοράς, που ανέρχονταν σε 5500 ζλότυ²⁵. Με αυτή την κίνηση, η αδελφότητα επιδίωξε να διασφαλίσει τα ιδιοκτησιακά της δικαιώματα, καθώς και των απογόνων της οικογένειας, αποτρέποντας την πιθανή κατάσχεση της περιουσίας υπέρ της πόλης.

Ο γιος του Κωνσταντίνου, Κωνσταντίνος Μαντζαπέτα ο νεότερος, εγκατέλειψε το Λβιβ μετά τον θάνατο του πατέρα του, καθώς οι συνθήκες για την οικογένεια ήταν δύσκολες, και μετακόμισε στην επικράτεια του Χετμανάτου**²⁶. Κατατάχθηκε στον στρατό και προήχθη στον βαθμό του ταγματάρχη στο «σύνταγμα Σαλντάτ της φρουράς του Τσερνίχιφ». Παντρεύτηκε τη Maryna Hriazna, κόρη του Borys Tymofiiovych Hriaznyi, ενός από τους σημαντικότερους γαιοκτήμονες της περιοχής Sivershchyna.

 

Ο Κωνσταντίνος Μαντζαπέτα ο νεότερος πέθανε το 1687. Η κόρη του, Άννα, παντρεύτηκε τον στρατιωτικό σύντροφό του, Μιχάϊλο Γιάτσινιτς, ο οποίος έχασε τη ζωή του κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Προυτ το 1711, που αποδείχθηκε μοιραία για τον Ρώσο μονάρχη Πέτρο Α’. Η εγγονή του Κωνσταντίνου, Σοφία Γιοσίπιβνα, παντρεύτηκε τον Άντον Μπρόντοβσκι (Μπρόντοβιτς), σύντροφο του συντάγματος του Τσερνίχιβ, δημιουργώντας έτσι τον κλάδο της οικογένειας Μαντζαπέτα-Μπρόντοβιτς.