Δρ. Ιωαν. Σ. Παπαφλωράτος

Νομικός-Διεθνολόγος

Καθηγητής στρατιωτικών σχολών

Τα γεγονότα στην Ουκρανία είναι ξεκάθαρο ότι εμπίπτουν στις διατάξεις του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, που είναι εξ ίσου γνωστό ως Δίκαιο του Πολέμου ή Δίκαιο των Ενόπλων Συρράξεων². Ο βασικός πυλώνας του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου³ είναι οι τέσσερις συμβάσεις της Γενεύης του 1949 και τα δύο πρωτόκολλα του 1977. Σύμφωνα με το άρθρο 2, κοινό και στις τέσσερις προαναφερθείσες Συμβάσεις της Γενεύης, οι διατάξεις τους εφαρμόζονται στην περίπτωση «κηρυγμένου πολέμου» ή οποιασδήποτε άλλης ένοπλης σύρραξης, που μπορεί να εκδηλωθεί μεταξύ δύο ή περισσοτέρων κρατών, ακόμη και αν η εμπόλεμη κατάσταση δεν αναγνωρίζεται ως τέτοια από κάποιο από τα μέρη, όπως εν προκειμένω συμβαίνει με τη Ρωσία. Ως γνωστόν, η Μόσχα έκανε λόγο μέχρι πρόσφατα για «ειδική στρατιωτική επιχείρηση».

Συν τοις άλλοις, οι διατάξεις εφαρμόζονται και σε περίπτωση μερικής ή ολικής κατοχής εδάφους από τα στρατεύματα μίας άλλης χώρας. Μάλιστα, αυτό ισχύει ακόμη και στην περίπτωση κατά την οποία δεν μεσολάβησε της καταλήψεως ένοπλη αντίσταση. Ο όρος «ένοπλη σύρραξη» δεν ορίζεται στις Συμβάσεις της Γενεύης. Εντούτοις, είναι πλέον ευρέως αποδεκτόν ότι αντανακλά μία πραγματική και όχι μόνο μία νομική κατάσταση. Συνεπώς, ως «ένοπλη σύρραξη» λογίζεται κάθε διαφορά που ανακύπτει ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα κράτη και οδηγεί στην επέμβαση των ενόπλων δυνάμεών τους, ανεξάρτητα από το πώς την χαρακτηρίζουν τα ίδια.

Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία απεφάνθη ότι «ένοπλη σύρραξη υπάρχει όποτε καταφεύγουν σε χρήση βίας δύο ή περισσότερα κράτη». Επιπλέον, σημείωσε ότι οι διατάξεις του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου ισχύουν από την έναρξη των εχθροπραξιών έως τη λήξη τους, μετά την υπογραφή μίας συμφωνίας ειρήνης. Πρέπει να τονισθεί ότι ουδεμία σημασία έχει ο αριθμός των θυμάτων ή η διάρκεια των εχθροπραξιών.

Οι βασικές αρχές που απορρέουν από τον ορισμό του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου είναι οι εξής:

-Η αρχή της διάκρισης μεταξύ εμπολέμων/αμάχων (ή αλλιώς μεταξύ στρατιωτικών/πολιτικών στόχων)

-Η απαγόρευση επιθέσεως εναντίον όσων βρίσκονται εκτός μάχης

-Η απαγόρευση πρόκλησης ανώφελου πόνου

-Η αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας

-Η αρχή της αναλογικότητας

Συνεπώς, τα εγκλήματα στη Μπούτσα και σε άλλες περιοχές της ουκρανικής επικράτειας συνιστούν κατάφωρη παραβίαση των περισσοτέρων εκ των προαναφερθεισών αρχών. Ως εκ τούτου, χρήζουν ποινικής διερευνήσεως. Εντούτοις, δεν εμπίπτουν στη δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Αυτό ιδρύθηκε την 1η Ιουλίου 2002, όταν το καταστατικό του ετέθη σε ισχύ και εδρεύει στη Χάγη. Είναι αρμόδιο να εκδικάζει τα εγκλήματα πολέμου, που διεπράχθησαν μετά την 1η Ιουλίου 2002. Σύμφωνα, όμως, με το καταστατικό του (άρθρα 17 και 20), το δικαστήριο συμπληρώνει τα υπάρχοντα εθνικά δικαστικά συστήματα, ασκώντας τη δικαιοδοσία του μόνον όταν τα εθνικά δικαστήρια είναι απρόθυμα ή ανίκανα να ερευνήσουν ή να διώξουν τα προαναφερόμενα εγκλήματα. Επομένως, η κύρια ευθύνη για την έρευνα και την τιμωρία των εγκλημάτων παραμένει στο κάθε μεμονωμένο κράτος.

Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο μπορεί να ασκήσει τη δικαιοδοσία του,⁴ εάν συντρέχουν οι ακόλουθες προϋποθέσεις: α) ο κατηγορούμενος είναι υπήκοος κράτους, το οποίο απεδέχθη, δηλαδή υπέγραψε και κύρωσε το Καταστατικό του Δικαστηρίου ή β) το έγκλημα πολέμου διεπράχθη στο έδαφος κράτους, το οποίο απεδέχθη το Καταστατικό του Δικαστηρίου ή γ) η υπόθεση παραπέμπεται από το Συμβούλιο Ασφαλείας του Ο.Η.Ε. κατ’ εφαρμογή του Κεφαλαίου VII του Χάρτη του OHE. (βλέπε άρθρα 12 και 13 του καταστατικού του Δικαστηρίου⁵).

Δυστυχώς, ούτε η Ρωσία ούτε η Ουκρανία συγκαταλέγονται μεταξύ των 120 και πλέον κρατών, που έχουν αποδεχθεί το προαναφερθέν καταστατικό.⁶ Επομένως, δεν ισχύουν οι δύο πρώτες προϋποθέσεις. Σημειωτέον ότι και άλλες χώρες (όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ινδία, το Ιράκ, η Κίνα, η Λιβύη κ.α.) δεν έχουν αποδεχθεί το καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Το γεγονός αυτό δεν βοηθάει στην εκπλήρωση του σκοπού του, που είναι η διασφάλιση του σεβασμού από όλους των κανόνων του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου.

Ως προς τη γ΄ προϋπόθεση, είναι προφανώς ανεδαφικό να πιστέψει κανείς ότι το Συμβούλιο Ασφαλείας του Ο.Η.Ε. (στο οποίο η Ρωσσική Ομοσπονδία έχει το δικαίωμα της αρνησικυρίας) θα δεχθεί να παραπέμψει ποτέ την υπόθεση στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο.⁷

Σημειωτέον ότι τα εγκλήματα αυτά παραβιάζουν και το Ψήφισμα 2444 του 1968 της Γενικής Συνελεύσεως του Ο.Η.Ε. περί «Σεβασμού των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κατά τη διάρκεια Ενόπλων Συρράξεων». Πολλοί από τους νεκρούς φαίνεται ότι είχαν βασανιστεί προηγουμένως. Αυτό συνιστά κατάφορη παραβίαση του άρθρου 3 της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών⁸, το οποίο αναφέρει ότι «ουδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν απανθρώπους ή εξευτελιστικάς». Σημειωτέον ότι το άρθρο αυτό κατοχυρώνει ένα απόλυτο δικαίωμα. Ουδείς επιτρέπεται να υποβληθεί σε βασανιστήρια ούτε σε ποινές ή μεταχείριση απάνθρωπη ή εξευτελιστική.

Υπενθυμίζεται ότι η προαναφερθείσα σύμβαση υιοθετήθηκε υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης με σκοπό την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών, το 1950. Η σύμβαση αυτή απετέλεσε την βάση για την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων⁹. Η Ρωσία, όμως, απεπέμφθη από το Συμβούλιο της Ευρώπης, στα μέσα Μαρτίου του 2022. Είχε ενταχθεί στον οργανισμό την 26^η Φεβρουαρίου 1996. Πιο συγκεκριμένα, στην ιστοσελίδα του διεθνούς οργανισμού αναρτήθηκε η ακόλουθη απόφαση: «Σε έκτακτη συνεδρίαση σήμερα το πρωί, η Επιτροπή Υπουργών απεφάσισε, στο πλαίσιο της διαδικασίας που ξεκίνησε βάσει του άρθρου 8 του Καταστατικού του Συμβουλίου της Ευρώπης, ότι η Ρωσική Ομοσπονδία παύει να είναι μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης από σήμερα». Το ρωσσικό Υπουργείο Εξωτερικών απήντησε ότι θα αποχωρούσε από τον πανευρωπαϊκό θεσμό, υποστηρίζοντας ότι υιοθετήθηκε μία «μεροληπτική απόφαση».

Αν και υπήρξε η οικειοθελής αποχώρηση της Ρωσίας, η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης ακολούθησε τη διαδικασία, που προβλέπεται για την αποπομπή μίας χώρας και κατέβασε τη ρωσσική σημαία από την έδρα του Συμβουλίου στο Στρασβούργο. Την 25^η Φεβρουαρίου, την επόμενη ημέρα της εισβολής στην Ουκρανία, το Συμβούλιο της Ευρώπης είχε αναστείλει τη συμμετοχή της Ρωσίας. Συνεπώς, το προαναφερθέν δικαστήριο ουδεμία δικαιοδοσία έχει.¹⁰ Ως γνωστόν, κάθε πολίτης ατομικά καθώς και κάθε μη κυβερνητική οργάνωση μπορεί να προσφύγει σε αυτό. Η προσφυγή του πρέπει να στρέφεται κατά κράτους και ποτέ κατά ιδιώτη. Υπάρχουν, όμως, δύο προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται για την άσκηση προσφυγής: α) να έχει παραβιάσει ένα κράτος-μέλος της ΕΣΔΑ κάποια από τις διατάξεις της και β) ο πολίτης να έχει εξαντλήσει τα εσωτερικά (εθνικά) ένδικα μέσα κατά της προσβολής αυτής.

Η διεθνής κοινότητα πρέπει να συστήσει ανεξάρτητες επιτροπές και διερευνήσει με προσοχή τα εγκλήματα. Κατόπιν, πρέπει να βρεθεί μία νομική φόρμουλα προκειμένου οι φυσικοί και οι ηθικοί αυτουργοί να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους. Ορισμένοι νομικοί εκφράζουν την άποψη ότι αυτό θα μπορούσε να γίνει μέσω της επίκλησης της Συμβάσεως για την Απαγόρευση της Γενοκτονίας του 1948.¹¹

Απρίλιος 2024, Αθήνα