Νίκος Λυγερός – Έλληνας επιστήμονας, καθηγητής, γνωστός για τις εξαιρετικές διανοητικές ικανότητές του, στρατηγικός σύμβουλος και καθηγητής γεωστρατηγικής, τόποστρατηγικής, χρονοστρατηγικής και της στρατηγικής διαχείρισης. Διδάσκει στα ντόπια και ξένα πανεπιστήμια. Συγγραφέας περισσότερων από 35.000 άρθρων και ποιημάτων, περισσότερα από 2.000 έργα τέχνης, λέκτορας στον τομέα των μαθηματικών, της στρατηγικής, στη γεωπολιτική, στην ιστορία, στην ενέργεια και το περιβάλλον, στη φιλοσοφία, στην τέχνη, στη λογοτεχνία, και άλλα.

 

Ομιλία στο συνέδριο στα πλαίσια του Φόρουμ της Ουκρανικής διασποράς, που πραγματοποιείται στην Ελλάδα. Πάτρα, 05.07.2019

Ας αρχίσουµε με δύο έννοιες που στα ελληνικά είναι σηµαντικές, τη διασπορά και την οµογένεια, για να εξηγήσουμε τη διαφορά μεταξύ τους. Στην πραγµατικότητα, η διασπορά εµφανίζεται λόγω µιας πίεσης, η οποία µπορεί να είναι στρατηγική, γεωπολιτική ή ακόµα και πολιτική. Ενώ η ομογένεια είναι, αν θέλετε, η διασπορά που έχει σταθεροποιηθεί. Διότι αυτός που ανήκει στη διασπορά, τεχνικά είναι αυτός που διώχτηκε ή έφυγε, ενώ αυτός που ανήκει στην οµογένεια, είναι αυτός που δεν επιστρέφει. Στην περίπτωση της διασποράς, το σηµείο αναφοράς είναι ακόµα εκεί από όπου φύγαµε, ενώ για την οµογένεια το σηµείο αναφοράς είναι το Έθνος όπου και αν είναι.

Όσον αφορά στο Ουκρανικό, είδαµε ότι οι προλαλήσαντες έχουν επισηµάνει την έννοια της αλήθειας -πόσο σηµαντική είναι- και έχει ενδιαφέρον, γιατί στα ελληνικά η λέξη «αλήθεια» σημαίνει «άρνηση της λήθης», δηλαδή ακυρώνει τη λήθη, κατ’ επέκταση παράγει µνήµη. Ακούσαµε επίσης ότι περάσατε από µία σοβιετική περίοδο σε µια post-σοβιετική περίοδο και από ό,τι φαίνεται τώρα είστε σε post post-σοβιετική περίοδο, άρα σε κάποια φάση θα έρθει η ουκρανική. Είναι πολύ σπάνιο να βρεθώ σε ένα συνέδριο που αφορά το ουκρανικό χωρίς να υπάρχει αναφορά στη «διπλανή» χώρα. Θα ήθελα να σας το δώσω σαν παράδειγμα: φανταστείτε ότι αντί να µου πείτε πού κάθεστε, θα µου λέγατε ποιος κάθεται δίπλα σας. Και είναι σχεδόν απίστευτο το ότι οι Έλληνες γνωρίζουν µε ποια χώρα συνορεύει η Ουκρανία, που σημαίνει ότι δίνουμε τόσο μεγάλη έμφαση σε µία «διπλανή» χώρα που δεν ξέρουµε ποιες είναι οι άλλες. Μην ανησυχείτε δεν είναι κριτική εναντίον των Ουκρανών, στην Ελλάδα κάνουµε το ίδιο. Οι Έλληνες συνεχώς λένε ότι είναι απέναντι σε µία «γείτονα» χώρα. Έχει ενδιαφέρον γιατί όλες τις άλλες γειτονικές χώρες τις λέµε µε το όνοµά τους, όμως αυτή τη συγκεκριμένη τη λέμε “γείτονα”.

Το πρώτο πρόβλημα που προκύπτει είναι όταν έχουμε ένα σύστημα το οποίο καταρρέει από µόνο του κι όχι από εμάς, άρα οι πρώτοι, που είναι οι δικοί µας, θεωρούν ότι δεν είναι σίγουρο ότι κατέρρευσε. Είναι σαν να κερδίζετε έναν πόλεμο επειδή ο άλλος έχασε, αλλά δεν συµµετείχατε. Άρα για το Γολοντοµόρ είµαστε στο 1932-33, οι περισσότεροι Ουκρανοί ξέρουν ακριβώς τι έγινε, λέω οι περισσότεροι για να µην πω όλοι. Κι όµως η µεγάλη παραγωγή του έργου γίνεται µετά το 1991, όσον αφορά το έργο της αναγνώρισης. Μια που έχουµε και τον Πρέσβη εδώ, µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε την ιδιότητά του για να δούμε πώς λειτουργεί ένα κράτος: ένα κράτος έχει εκπροσώπους στο εξωτερικό, όπως είναι ο Πρέσβης, οι οποίοι µιλούν µε τη γλώσσα που θέλει το κράτος προς τα έξω και είναι αυτό που λέµε το Διπλωµατικό Σώµα. Η διασπορά των Ουκρανών είναι το Διπλωµατικό Πνεύµα. Δηλαδή πολύ συχνά ακόµα και ο Πρέσβης δε θα µπορεί να πει τόσο ξεκάθαρα, όσο εσείς, την αλήθεια. Διότι θα πρέπει να μιλά ως διπλωµάτης. Και το βλέπω και στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στα Ηνωµένα Έθνη, και γι’ αυτό ήταν πολύ σηµαντικό να υπάρχει µια επίσηµη αναγνώριση του Ουκρανικού Κογκρέσου και από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Για ποιον λόγο; Γιατί στην πραγµατικότητα είναι μοναδικό, ανεξάρτητο, δηλαδή ακόµα κι αν η Ουκρανία αποφασίσει ότι δεν θα έπρεπε να µιλάνε για αυτό το θέμα, η διασπορά της Ουκρανίας θα συνεχίσει να µιλάει. Όταν η Ουκρανία έχει πρόβληµα µε µια χώρα, µπορεί πολύ εύκολα να αποσύρει τον Πρέσβη και να πει «εγώ δεν έχω πια διπλωµατικές σχέσεις», αλλά δεν µπορεί να αποσύρει τη διασπορά. Άρα όταν είχαµε εντάσεις µεταξύ κράτους και διασποράς, κάποιοι µπορεί να αναρωτήθηκαν -ποιος έχει δίκιο; Η απάντηση είναι πάρα πολύ εύκολη, για οποιαδήποτε χώρα και πάντα -η διασπορά έχει δίκιο. Και αυτό οφείλεται σε ένα πολύ απλό γεγονός: µερικές φορές η χώρα αναγκάζεται να πει µερικά πράγµατα, τα οποία δεν πιστεύει, αλλά επειδή δέχεται πιέσεις, οι οποίες µπορεί να είναι γεωπολιτικές, οικονομικές ή στρατιωτικές. Θα έχει λοιπόν µία άποψη, η οποία θα είναι επηρεασμένη από τις πιέσεις. Το χειρότερο που µπορεί να συµβεί για τη διασπορά είναι να ακολουθεί το κράτος. Το κράτος είναι που πρέπει να ακολουθεί τη διασπορά, διότι η διασπορά είναι το ελεύθερο πνεύµα του. Διότι η διασπορά ζει σε χώρες όπου υπάρχει ελευθερία έκφρασης.

Εγώ χαίροµαι πάρα πολύ όταν γίνεται αναφορά στον Καναδά, ενώ είµαστε εδώ για την Ουκρανία. Κι αυτό γιατί στον Καναδά υπάρχει ελεύθερη άποψη, άρα οι Ουκρανοί που βρίσκονται στον Καναδά αποτελούν ένα πολύ δυναµικό λόµπι, διότι ο Καναδάς δεν έχει να φοβηθεί γείτονες. Γίνεται λιγότερη δουλειά στην Ελλάδα, γιατί η Ελλάδα έχει και γείτονες. Τι εννοώ µε αυτά. Μετά το 1991 είχαµε µια µεγάλη αλλαγή φάσης, τα είπατε και προηγουµένως. Για µένα είναι δύο περίοδοι ορόσημα: 1932-33 και 1991-2014. Θα µπορούσαµε να µιλήσουµε και για το Euromaidan, αλλά αυτό δεν λειτούργησε όπως θέλαµε, άρα ξαναµπήκε σε κανονική πορεία. Θα κοιτάξω λοιπόν µόνο τις αλλαγές φάσης.

Τι έχει γίνει στην πραγµατικότητα; Το 1991 απελευθερώνεται ο ουκρανικός λαός και µπορεί πια επίσηµα να µιλήσει για το Γολοντοµόρ. Όταν το σκεφτείτε είναι θεαµατικό γιατί µιλάµε για γεγονότα του 1932-33. Το 1991 είναι πολλοί που θα µιλήσουν γι’ αυτά τα γεγονότα ενώ δεν ζούσαν. Το γεγονός ότι καθυστέρησε η διαδικασία της ενηµέρωσης προς τα έξω για το Γολοντοµόρ, έχει επιπτώσεις πάνω στα θύµατα, τους γενοκτονηµένους εννοώ. Κανονικά, όταν έχουµε µια γενοκτονία, η πρώτη γενιά νιώθει ενοχές. Θα σας το πω αλλιώς. Ενοχές δεν έχει ποτέ ο ένοχος, έχει πάντα το θύµα. Άρα σε µία ελεύθερη χώρα όπου µπορούµε να µιλήσουµε, έχουµε την πρώτη γενιά που δεν µιλάει. Η δεύτερη γενιά ρωτάει αυτούς που δεν µιλάνε, τι έγινε; Και πρέπει να περιµένουµε την τρίτη γενιά για να µάθουν από τους παππούδες και τις γιαγιάδες, τι έγινε. Εδώ επειδή φτάσαµε το 1991, πηδήξαµε και περάσαµε από την πρώτη στην τρίτη γενιά κατευθείαν. Που σηµαίνει ότι όταν οι Ουκρανοί είχαν δικαίωµα να µιλήσουν, ήταν έτοιµοι να µιλήσουν. Αν είχε γίνει πριν, δηλαδή αν η Ουκρανία δεν ήταν πια υπό το σοβιετικό καθεστώς, ας πούµε το ’45, και ήταν ελεύθερη, δεν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για αυτό ακόµα. Θα έπρεπε να περιµένουµε ακόµα δυο γενιές.

Η Ουκρανία πέτυχε πάρα πολλές αναγνωρίσεις του Γολοντοµόρ από χώρες του εξωτερικού και δεν σπατάλησε χρόνο για να πιέσει τη γειτονική χώρα να αναγνωρίσει το Γολοντοµόρ, πήγε κατευθείαν στους άλλους. Και το έκανε, χρησιμοποιώντας το δίκτυο της διασποράς. Θα µου πείτε, γιατί η διασπορά δεν έκανε πολλή δουλειά πριν το ’91 και θα εξηγήσω τον λόγο. Διότι στη διασπορά αναρτιόντουσαν αν με το να μιλάνε πολύ για το Γολοντοµόρ, µήπως κάνουν κακό στην Ουκρανία. Γιατί η Ουκρανία ήταν ακόμα µε σοβιετικό καθεστώς. Η απελευθέρωση έγινε µετά το ’91, οπότε η Ουκρανία μπορούσε πλέον να αναφερθεί επίσημα στο Γολοντοµόρ και µπορούσε η διασπορά να δουλέψει πολύ πιο δυναμικά, διότι δεν είχε πια φραγµούς, κανένα εµπόδιο, και ως αποτέλεσμα είχαμε πολύ γρήγορα πολλές αναγνωρίσεις.

Όσοι δεν το πιστεύουν αυτό, κοιτάξτε πόσες φορές έχει αναγνωριστεί η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου στο εξωτερικό. Γιατί; Γιατί στην Ελλάδα υπήρχε το πλαίσιο της ελευθερίας, περάσαµε από τα στάδια, δηλαδή δεν µιλάνε, ρωτάνε, µαθαίνουν, και θεωρήσαµε µεγάλη επιτυχία την αναγνώριση της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου το 1994 στην Ελλάδα. Δηλαδή µόνοι µας αναγνωρίσαµε ότι ήµασταν θύµατα. Καταλαβαίνετε λοιπόν πόσο χαμηλό είναι το ηθικό, που πρέπει να αποδεχτούμε εμείς οι ίδιοι, «εντάξει, ήμασταν θύματα».

Το ανάλογο με τους Ουκρανούς είναι το θέμα της εθνικότητας. Διότι ακόμα και τώρα -και είναι αυτό που άκουγα και από τους προλαλήσαντες- λέµε ότι είναι σημαντικό να έχουμε εθνική ουκρανική ταυτότητα. Είναι σημαντικό για τη διασπορά ή για την Ουκρανία; Διότι για τον Ουκρανό της διασποράς δεν είναι απλώς σημαντικό, είναι το μόνο που έχει. Στην Ουκρανία, σε περιοχές πολύ κοντά στη «γείτονα» χώρα, έχουμε ένα θέμα με την εθνικότητα, γιατί µερικοί προτιµούν να µιλούν τη γλώσσα της «γείτονος» χώρας παρά την ουκρανική, ενώ είναι Ουκρανοί. Πράγμα που σημαίνει ότι σε αυτό το επίπεδο είμαστε αρκετά πίσω, και επομένως αυτή η ιδέα πρέπει να προωθηθεί, διότι εμπίπτει στο πλαίσιο του στρατηγικού πνεύματος. Και πρέπει να καταλάβουμε το εξής: η διασπορά θα είναι πάντοτε η αιχμή του δόρατος όσον αφορά την ενημέρωση, την αλήθεια και την αναγνώριση της γενοκτονίας των Ουκρανών.

Το γεγονός ότι υπάρχει η λέξη “Γολοντοµόρ” είναι πολύ σημαντικό. Λέω, λοιπόν, ότι μερικές γενοκτονίες στον κόσμο δεν έχουν ονομασία. Ήταν μεγάλο επίτευγμα το ότι αποφασίσαμε να υπάρχει μία λέξη που μόλις τη λέμε, αμέσως ξέρουμε ότι πρόκειται για μία γενοκτονία. Τώρα λοιπόν θα σας κάνω μια ύπουλη ερώτηση για να καταλάβετε πού το πάω. Όταν λέτε τη λέξη Γολοντοµόρ, έχετε πρόβλημα με την εθνική ταυτότητα της λέξης Γολοντοµόρ; Όχι. Είναι ξεκάθαρο. Συνεχίζω λέγοντας το εξής, από τη στιγµή που υπάρχει µία εθνική ταυτότητα σε σχέση µε τη γενοκτονία, μπορείτε πολύ εύκολα να θεμελιώσετε την εθνική ταυτότητα γενικά. Στην πραγματικότητα, δεν πρέπει να πέσετε στην παγίδα ότι οι Ουκρανοί είναι απλώς τα παιδιά που επιβίωσαν του Γολοντοµόρ. Οι Ουκρανοί υπήρχαν και πριν. Για µένα ένα µεγάλο θέµα που έχει αναπτύξει η διασπορά είναι το ότι έχει εξηγήσει γιατί έγινε το Γολοντοµόρ. Επειδή όταν υπάρχει το «γιατί», καταλαβαίνουμε ότι υπάρχουν αγωνιστές. Ενώ όταν λέμε απλώς ότι «έγινε», µιλάµε µόνο για θύµατα. Άρα, ενώ οι Ουκρανοί δεν ήταν πια θύµατα από το 1991 έως το 2014, ξαναέγιναν θύµατα µετά το ’14. Δηλαδή όλος ο αγώνας για απελευθέρωση που άρχισε από το ’91 σταματάει το 2014. Διότι τώρα όταν ένας Ουκρανός µιλάει προς τα έξω, στο εξωτερικό, αμέσως υπάρχει αναφορά στην Κριμαία, γιατί όλοι ρωτούν τι γίνεται μετά το ’14. Εσείς, επειδή υπήρξατε και πριν το ’14, λέτε “δεν ζούμε μόνο μετά την Κριμαία, δεν είµαστε µόνο αυτό”. Είναι το ανάλογο µε το Γολοντοµόρ, όταν οι Ουκρανοί βίωσαν το ’32-’33 δεν ήταν µόνο αυτό το σημείο αναφοράς, υπήρξαν και πριν. Μετά το ’91 είδατε πάλι µια αλλαγή φάσης, γιατί ανακάλυψε ο έξω κόσµος ότι όντως υπάρχει ένα θέµα σοβαρό, και είναι το θέμα της γενοκτονίας. Τώρα όμως έχουµε µία άλλη ηµεροµηνία, οπότε έχουµε ένα στρατηγικό δίληµµα.

Θα σας εξηγήσω τι εννοώ µε το δίληµµα. Όταν κάποιος σας πει, «αν δεν ξαναµιλήσετε για το Γολοντοµόρ, εµείς φεύγουµε από την Κριµαία ή αν µιλάτε για την Κριµαία, δεν θέλουµε να κάνετε καµία αναφορά στο Γολοντοµόρ». Δηλαδή, βάζουµε Γολοντοµόρ – Κριµαία και ζητάµε από τους Ουκρανούς να διαλέξουν. Να ξέρετε στη στρατηγική, όταν σας δίνουν δύο επιλογές, η σωστή είναι η τρίτη. Δεν πρέπει να κάνετε τη σύγκριση, πρέπει να έχετε και τις δύο. Το κράτος όµως, που διαχειρίζεται το πρόβληµα αυτή τη στιγμή, έχει ένα παλιό πρόβληµα κι ένα σύγχρονο, αλλά έχει την τάση να µιλάει πιο πολύ για το σύγχρονο. Ενώ η διασπορά µπορεί να εξηγήσει ότι λόγω του παλιού έγινε το σύγχρονο. Άρα ακόµα κι όταν υπάρχει το περιοδικό και δηµοσιεύουµε την αλήθεια που δε λέγεται Pravda, πρέπει να επιλέξουµε πόσες σελίδες θα βάλουµε για κάθε θέµα. Η διασπορά δεν επιλέγει, λέει απλώς την αλήθεια για όλα τα θέµατα. Το κράτος θα επιλέξει αυτό που έχει το λιγότερο κόστος. Και γι’ αυτό λέω και έχει ενδιαφέρον σαν έννοια – η διασπορά συνήθως λειτουργεί εκτός κράτους. Άρα να ξέρετε ότι ο ιστορικός πυρήνας του κράτους βρίσκεται έξω. Κι επειδή ξέρετε πολύ καλά τι σηµαίνει Φιλική Εταιρεία, δεν είναι τυχαίο που στην Ελλάδα η απελευθέρωση δεν ήρθε από µέσα προς τα έξω, αλλά από έξω προς τα µέσα. Άρα για το κράτος, για τον Πρέσβη, έχει τεράστια σηµασία να µπορεί να χρησιµοποιήσει δύο γλώσσες, τη διπλωµατική – την κανονική, και την άλλη – της Φιλικής Εταιρείας, αλλά µόνο µε τους δικούς του. Αυτό που θέλω να σας πω είναι το εξής, σε επίπεδο στρατηγικής έχει τεράστια σηµασία να περάσουμε από τη διασπορά στην οµογένεια κι από την οµογένεια στη Φιλική Εταιρεία. Δηλαδή αν ήσασταν ήδη στη διασπορά-Φιλική Εταιρεία, δεν θα είχατε ζήσει την Κριµαία. Να το πω λίγο πιο µοντέρνα, αν η Ουκρανία ήταν στο ΝΑΤΟ πριν το ’14, θα είχαµε την Κριµαία; Άρα όταν µιλάµε π.χ. για την ενταξιακή πορεία της Ουκρανίας στην Ευρώπη και στο ΝΑΤΟ, πολλοί από τους Ουκρανούς, ειδικά οι πιο παλιοί, θεωρούν ότι είναι απλώς δύο θέµατα, τα οποία είναι θέµατα επικαιρότητας αλλά όχι θεµελίωσης. Όµως είναι θέματα θεµελίωσης. Αν η Ουκρανία ήταν ήδη σε ευρωπαϊκό πλαίσιο το ’32, θα είχαμε υποστεί τη γενοκτονία το ’32-’33; Αν ήµασταν µετά το ’49, όταν ιδρύθηκε το ΝΑΤΟ, η ζωή της Ουκρανίας θα ήταν εντελώς διαφορετική. Τώρα το ενδιαφέρον είναι ότι όλοι το ξέρετε κι ακόµα αναρωτιέστε αν είναι θέµα προτεραιότητας, γιατί βλέπω ότι το Euromaidan ήταν λάθος απόπειρα, ενώ έγινε. Άρα λέω απλώς ότι υπήρξε µια προσπάθεια που φάνηκε στους Ουκρανούς ότι πάµε πολύ γρήγορα προς την Ευρώπη. Όταν έχουµε ζήσει ένα γεγονός, στη στρατηγική πάντοτε αναρωτιόμαστε, αν είχαµε κάνει κάτι άλλο, θα υπήρχε αυτό το γεγονός; Πόσες φορές πρέπει να γίνει αυτό το γεγονός για να αναπτύξουµε µία στρατηγική η οποία θα απορρίψει την επανάληψη;

Άρα εδώ υπάρχουν ιστορικά δεδοµένα τα οποία µπορεί να χρησιµοποιήσει η διασπορά, η οµογένεια, η Φιλική Εταιρεία, έτσι ώστε να βοηθήσει περισσότερο το κράτος να απελευθερωθεί από έναν δεσµό. Δηλαδή να µην είναι απαραίτητα το κράτος που πετυχαίνει την αναγνώριση σε µία χώρα, να είναι το λόμπι της χώρας που το πετυχαίνει, και μετά το κράτος να λέει – έγινε αναγνώριση, δεν φταίμε εμείς (δηλαδή – δεν ενεργήσαμε εμείς). Γιατί αυτό το πράγµα; Γιατί µερικές φορές το κράτος δέχεται πιέσεις για να µη βοηθήσει άλλο κράτος να το αναγνωρίσει. Αυτές οι πιέσεις δεν μπορούν να ασκηθούν πάνω στη διασπορά. Η διασπορά έχει ένα κακό και ένα καλό. Στη διασπορά δεν συμφωνούν ποτέ μεταξύ τους. Και γιατί είναι καλό; Εφόσον δεν συμφωνούν μεταξύ τους, δεν µπορούν να συµφωνήσουν µε αυτό που θα τους πει το κράτος. Άρα θα συνεχίζουν να κάνουν ό,τι θέλουν. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα για να σας δείξω πώς λειτουργεί η διασπορά. Θέλουµε να µετακινήσουµε αυτά τα τραπέζια. Θα έρθουν όλοι, θα τραβάνε όπως να’ ναι και τα τραπέζια θα μετακινηθούν. Τώρα πώς λειτουργεί το κράτος. Το κράτος θα πει, θα σπρώξουµε µόνο από τη µία πλευρά και θα πάµε µέχρι να φτάσουµε σ’ έναν τοίχο. Άρα η διασπορά έχει αυτή τη δυναµική, να ανακατεύει τα πράγµατα, κι ακόµα κι αν το κράτος λέει θα πάµε εκεί, η διασπορά λέει θα πάµε εκεί, εκεί, και εκεί, και εκεί και μπορεί και εκεί. Έτσι τελειώνω λέγοντας το εξής, έχετε περισσότερα κοινά στοιχεία µε τους Έλληνες όσον αφορά τη στρατηγική, έχετε ιστορία, έχετε συνέχεια και δεν πιστεύετε ότι έχετε στρατηγική. Αλλά επειδή δεν το πιστεύετε, δεν μπορούν να το μάθουν οι εχθροί. Γι’ αυτό τα πάτε τόσο καλά. Ευχαριστώ πολύ.